Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule. Coś ty nad Bosforem czynił Mickiewiczu?
Coś ty uczynił ludziom Mickiewiczu – chciałoby się zapytać, parafrazując Norwida – że przyszło ci umrzeć w takim miejscu? I turysta, nim trafi na ulicę Słodkich migdałów, gdzie ostatnie chwile spędził Adam Mickiewicz, zagubi się wśród zaułków, obdrapanych kamienic i suszącego się prania. Jednak usłużni tuziemcy chętnie, choćby na migi wskażą miejsce, do którego i my zmierzamy.
Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule
Mickiewicz swego Pielgrzyma rozpoczął od słów „U stóp moich kraina dostatków i krasy, / Nad głową niebo jasne, obok piękne lice; / Dlaczegoż stąd ucieka serce w okolice / Dalekie i – niestety! jeszcze dalsze czasy?”. Wersy te opisują emocje, których doświadczyć może także turysta, stając przed niewielkim, narożnym, asymetrycznym, murowanym budynkiem z fasadą w kolorze kremowym. Dawniej wolnostojący, obecnie przylega do znacznie wyższej oficyny. Jego korpus ma trójdzielny podział. Części zewnętrzne są szerokie na dwa otwory okienne, a część środkowa jest rozleglejsza i ma trzy okna. Zwraca uwagę okratowanie wszystkich otworów, ale archiwalne fotografie z lat 50. XX w. pokazują, że już wtedy był to stały element tego obiektu. Zróżnicowana jest też wysokość poszczególnych skrzydeł. Lewe jest jednopiętrowe, z ozdobnym wykuszem zakończonym niewielkim balkonem z kutą balustradą. Segmenty środkowy i prawy są dwupiętrowe, przy tym skrajny również ma wykusz.
Widok domu, w którym zmarł Adam Mickiewicz, fot. ze zbiorów Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule
Poszczególne kondygnacje oddzielone są od siebie gzymsami z ozdobnymi fryzami, zaopatrzonymi w niewielkie wsporniki. Wewnątrz obiektu znajdują się symetrycznie rozmieszczone pomieszczenia, łącznie trzy sale, rozdzielone korytarzem i klatką schodową, która była tak wąska, że z trudem zmieściła się w niej trumna z ciałem Adama Mickiewicza.
Mickiewicz w Turcji – ostatnia podróż wieszcza
Gdy na rok przed wybuchem powstania listopadowego Mickiewicz ruszał w podróż po Europie, nie mógł nawet przeczuwać, że trudno mu będzie wrócić do ojczyzny. I to, co początkowo miało być przygodą – zwiedził Włochy, Niemcy, Szwajcarię – okazało się tułaczką do kresu jego dni. W 1832 r. zaczął więc układać sobie życie rodzinno-zawodowe w Paryżu, bywał też w Lozannie czy Rzymie. Do Turcji ruszył zaś w czasie wojny krymskiej w 1855 r., agitować na rzecz Legionów Polskich.
Wraz z osobistym sekretarzem Armandem Lévym i przyjacielem Henrykiem Służalskim wynajęli w Stambule kwaterę od bliżej nieznanej „Polki, wyszłej za mąż za Niemca, krawca” lub – jak chcą inni – „u jednego biednego Polaka Rudnickiego, co to chciał wynaleźć perpetuum mobile”. Lokum usytuowane było poza centrum, w ubogiej dzielnicy Pery (dziś Beyoğlu).
Polski encyklopedysta Zenon Fisz opisywał je, jako „dom smutny, samotny, opuszczony, przy ulicy Kalendzi-Kuluk [...]. Umeblowanie składało się ze stołu, kilku krzeseł prostych i łóżka, co jeszcze prostsze, pokryte siennikiem i dywanem tureckim, stało w kącie. Pokój trącił pustkowiem, był ciemny i nawet wilgotny”.
Na pierwszym planie kopia obrazu „Portret Adama Mickiewicza na Judahu skale”, autor: Walenty Wańkowicz, fot. ze zbiorów Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule
Z innych relacji wiemy, że opieka medyczna, jaką zapewniono w ostatnich dniach Wieszczowi, była równie podła, jak w warunki w których przyszło mu umrzeć. Ale do dziś nie udało się jednoznacznie ustalić, co się wydarzyło 26 listopada 1855 r. Czy była to cholera, jak orzekł wizytujący lekarz, czy może otrucie, jak sugerował m.in. Tadeusz Boy-Żeleński? Po początkowych sporach co do pogrzebu, ostateczną decyzję podjął książę Adam Czartoryski. Mickiewicz został pochowany najpierw w Paryżu, a 4 lipca 1890 r. zwłoki wieszcza spoczęły w katedrze na Wawelu.
„Tylko grunt”
Wiadomo, że oryginalny budynek, w którym Mickiewicz spędził ostatnie dni, uległ zniszczeniu w wielkim pożarze Stambułu w 1870 r. Musiało minąć wiele lat, aby władze tureckie ustaliły właścicieli gruntów, na co czekał polski przemysłowiec i pomysłodawca izby pamięci, Henryk Groppler. Ubiegł go współpracownik, Józef Ratyński i za bezcen nabył historyczny plac. Jak czytamy w petersburskim czasopiśmie „Kraj” z 1901 r., to on zlecił tam odbudowanie „ściśle według planu starego, spalonego budynku [...]”. Następnie syn Ratyńskiego wmurował tablicę z inskrypcją: „Napamiatke postawiony tendom / Natem miejscu gdzie 26 listopada 1855 roku umarl Adam Mickiewicz”. Z czasem dodano jeszcze trzy tablice. Jedną, niezachowaną, ufundował Komitet Tureckiej Jedności i Postępu; drugą, w 1933 r. – stambulska Polonia.
Popiersie Mickiewicza (kopia), odlew z brązu, autor: Dawid d’Angers, fot. ze zbiorów Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule
Znane nam dziś muzeum powstało dopiero w 1955 r, a zatem w stulecie śmierci Mickiewicza. Wówczas też wmurowano czwartą tablicę, a w dawnej piwnicy, gdzie przez miesiąc spoczywało ciało wieszcza, utworzono pamiątkową kryptę. Nie zachowały się żadne materialne pamiątki, a sama kamienica przechodziła z rąk do rąk aż do 1980 r., kiedy stała się częścią Muzeum Sztuki Tureckiej i Muzułmańskiej w Stambule.
Renowacja symbolicznego grobu Mickiewicza w Stambule
Warszawskie Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza zwróciło się do Instytutu Polonika z wnioskiem o przeprowadzenie prac konserwatorskich symbolicznego grobu poety w Stambule. Rzecz dotyczyła samego serca budynku. Krypta była w złym stanie technicznym, a płyta nagrobna – potrzaskana. Działanie wpisywało się w strategiczny program Instytutu Polonika – Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą – i w 2018 r. specjaliści związani z Instytutem przybyli nad Bosfor. Skleili płytę, a ubytki uzupełnili odpowiednimi fugami i podkleili po krawędziach. Dodatkowo wzmocnili też płytę matą z włókna szklanego, co zabezpieczyło ją przed osuwaniem i w przyszłości ułatwi demontaż. Oprócz tego oczyścili fugi na kamiennej okładzinie ścian krypty, uzyskując w ten sposób efekt unifikujący. Interwencji konserwatorskiej wymagały również pamiątkowe tablice wmurowane w zewnętrzne ściany. Oczyszczono zatem napisy i zabezpieczono płyty, aby zwiedzający już od progu mieli poczucie, że oto wkraczają do miejsca ważnego dla każdego Polaka.
Symboliczny grób poety po przeprowadzeniu prac konserwatorskich w 2018 r., fot. ze zbiorów Instytutu Polonika
Zbiory Muzeum A. Mickiewicza w Stambule
Dziś za zbiory i wystawy w muzeum w Stambule odpowiada formalnie Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie przy wsparciu Konsulatu Generalnego RP w Stambule. Do stałych elementów wystawowych, których podwaliny położono jeszcze w latach 80. XX w., należą m.in. popiersia poety – jedno odlane z brązu przez Ewarysta Zbąskiego ok. 1898 r., drugie z 1835 r. wykonane przez Dawida d’Angersa. Eksponowane są reprodukcje obrazów, m.in. Portret Adama Mickiewicza na Judahu skale Walentego Wańkowicza, litografie czy rzeźby. Na wyobraźnię działa też dziewiętnastowieczny kufer podróżny. Niektóre ściany wyłożone są tapiseriami w orientalny, biało-czerwony wzór.
Aktualna ekspozycja ułożona jest w porządku chronologicznym, przy tym życie artysty podzielono na cztery etapy i każdy przedstawiono na osobnej kondygnacji. Zgodnie z tym zamysłem zwiedzanie rozpoczynamy od samej góry, gdzie znajdują się artefakty z czasów młodości poety (1798–1824). Piętro niżej, z lewej strony zaaranżowano wystawę dotyczącą pobytu Mickiewicza w obozie wojskowym w Burgas (Bułgaria) w październiku 1855 r. W salach po prawej stronie usytuowano wystawę obejmującą misję poety na Wschodzie z listopada 1855 r. Tu na uwagę zasługuje również diorama przedstawiająca Stambuł z łodziami płynącymi przez Bosfor i Hagią Sofią w tle. W ścianach klatki schodowej umieszczono zaś fotoplastykony ze scenkami rodzajowymi z życia dawnej Turcji. Na parterze, na wprost od wejścia, znajdują się tablice z życiorysem pisarza, a także ściana z bloczkami zadrukowanymi poezją Mickiewicza w przekładzie na kilka języków. Ten oryginalny artefakt w zamyśle przypomina popularne niegdyś zrywane kalendarze i każdy z odwiedzających może zabrać ze sobą, najzupełniej legalnie, fragment zbiorów.
Fragment dioramy z panoramą Stambułu od strony Bosforu. Na ścianie wyimki z liryków poety w kilku językach, fot. ze zbiorów Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule
Na poziomie czwartym znajduje się krypta, w której zaaranżowano symboliczny nagrobek Mickiewicza. Z półmroku wyłania się marmurowy katafalk z pobielonymi literami wykutymi w kamiennej płycie i krzyż z białego kamienia, nad którym zawieszono ikonę Matki Bożej Ostrobramskiej. W krypcie wyeksponowano też kopię maski pośmiertnej poety.
O tem, że dumać na stambulskim bruku...
Czy warto odwiedzić Adam Mickiewicz Müzesi w Stambule? Jeśli potraktujemy to miejsce w sposób należny wieszczowi, kto wie, może doświadczymy niemal metafizycznej podróży śladem ostatnich dni największego z polskich poetów. Dzięki temu, że muzeum nie jest tłumnie odwiedzane przez turystów, każdy będzie mógł w swoim indywidulanym tempie oddać się refleksjom. Zerwijmy też dowolnie wybraną karteczkę z poezją i pozwólmy choć przez chwilę poprowadzić się lirycznej frazie na stambulskim bruku.
Marta Panas-Goworska i Andrzej Goworski
