O nas | Instytut POLONIKA Polonika

Zgodnie z treścią polityki antymobbingowej w Instytucie POLONIKA ustanowiony został system monitoringu zjawisk w zakresie stosunków pracy i relacji w organizacji, mający na celu uniknięcie, ograniczenie lub zwalczanie szkodliwych przejawów i skutków mobbingu, dyskryminacji i innych zachowań niepożądanych. Monitoring prowadzony jest przez Osoby Zaufania, na podstawie bieżących informacji, pochodzących bezpośrednio od Pracowników.

Od listopada 2024 r. funkcję osób zaufania w Instytucie Polonika pełnią następujące osoby:

1. Renata Gajowiak, kontakt: rgajowiak@polonika.pl
2. Anna Śmiechowska-Rudek, kontakt: asmiechowska@polonika.pl

Willa

Narożną działkę przy ul. Madalińskiego (róg Wrotkowej) Stanisław Kirkor nabył w 1933 r. z przeznaczeniem na wybudowanie domu rodzinnego. Jeszcze w latach 20. XX w. okolica ta miała w dużym stopniu charakter luźno zabudowanego przedmieścia, z przewagą gospodarstw ogrodniczych, niewielkich zakładów rzemieślniczych i fabryczek oraz parterowych lub jednopiętrowych domów mieszkalnych o niezbyt wyszukanej architekturze. Koniec lat 20. był punktem zwrotnym w dziejach tego rejonu Mokotowa – odtąd stał się on cenionym miejscem zamieszkania dla przedstawicieli warszawskich elit urzędniczych, finansowych i wolnych zawodów.

Willa Stanisława Kirkora powstała na fali ruchu budowalnego, który trwał około 10 lat, aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Równolegle, w najbliższej okolicy powstały inne obiekty o wysokich walorach architektonicznych, jak wille Zdzisława Dydyńskiego i Alojzego Dąbskiego (ul. Karłowicza 16 i 18, na rogu Madalińskiego), czy kamienica Stanisława Ruka (ul. Madalińskiego 104). Bliżej Alei Niepodległości przed wybuchem wojny powstało jeszcze parę innych willi i luksusowych kamienic mieszkalnych (np. bliźniacze kamienice pod adresami Madalińskiego 71 i 73-75, czy kamienica hrabiego Pusłowskiego na ul. Kieleckiej 16). Mimo to w 1939 r. odcinek ulicy Madalińskiego od Wołoskiej do Alei Niepodległości nie był jeszcze w całości zabudowany, co nastąpiło dopiero w okresie powojennym.

Kirkor powierzył zaprojektowanie willi warszawskiemu architektowi, urbaniście i malarzowi Juliuszowi Nagórskiemu (1887-1944). Powstały budynek wpisuje się w typ miejskich rezydencji o modernistycznej bryle, charakterystycznych dla ówczesnej architektury w wielu krajach europejskich. Nakryty płaskim dachem obiekt powstał na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach ok. 18 x 15 m. Na wysokości drugiej kondygnacji z trzech stron obiegają go tarasy. Główne wejście znajduje się od strony ul. Madalińskiego i prowadzi na wysoki parter. Drugie schody, pierwotnie „służbowe”, umieszczone w elewacji bocznej, dają dostęp do przyziemia budynku, tylne zaś, reprezentacyjne, prowadzą do ogrodu.

Kirkorowie brali udział w fazie koncepcyjnej powstawania budynku. Zgodnie z życzeniem żony Stanisława Kirkora, Ireny, będącej z zamiłowania pływaczką, w ogrodzie willi miał znaleźć się basen. Wobec sprzeciwów męża Nagórski zaprojektował jedynie niewielkie oczko wodne i specjalne wgłębione rozarium, które mogło zostać przekształcone w basen. Kirkorowie mogli nacieszyć się swoim domem zaledwie parę lat. W 1939 r. opuścili Polskę i nigdy już na stałe nie powrócili do Warszawy.

Budynek znacznie ucierpiał w czasie powstania warszawskiego. W opisie do projektu z końca lat 40. znajduje się informacja: „spalony częściowo w 1944 r. – wypalone 80% podłóg, stolarki i korkowej izolacji ścian zewnętrznych, całkowicie zaś drewniane schody z parteru na I piętro. Ściany zewnętrzne, stropy gęstożebrowe i dach betonowy zachowały się w całości, nie budząc żadnych wątpliwości pod względem wytrzymałościowym”.

Na przestrzeni lat pierwotny układ przestrzenny budynku uległ zatarciu. Dokonano m.in. zamurowania krytego przedsionka od strony południowej oraz zamiany wewnętrznych drewnianych schodów na klatkę schodową. Oryginalny układ pomieszczeń można odtworzyć na podstawie wykonanej w 1947 r. inwentaryzacji. Zgodnie z rysunkami projektowymi willa miała być podzielona na dwa odrębne lokale mieszkalne. W partii przyziemia znajdowały się wówczas pomieszczenia gospodarcze (kotłownia, pralnia, pomieszczenie na opał), dwie piwnice i mieszkanie dla dozorcy. Na parterze: trzy pokoje, sień, przedpokój, łazienka oraz kuchnia, a na piętrze: hall, trzy pokoje oraz duża łazienka. Natomiast do dzisiaj, nad wejściem głównym do budynku zachowała się kuta krata z inicjałami Stanisława i Ireny Kirkorów.

W 1947 r. działka wraz z wypalonym domem została wydzierżawiona Spółdzielni „Społem”, a z początkiem 1954 r. całość przeszła pod zarząd Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych.

Budynek przeszedł remont w 2006 r. Całkowicie wymieniono wówczas stolarkę okienną oraz wykonano docieplenie elewacji. W 2012 r. willa Stanisława Kirkora została włączona do Gminnej Ewidencji Zabytków.

W 2017 r. Instytut POLONIKA zakupił nieruchomość z przeznaczeniem na własną siedzibę. Konieczne jednak było wykonanie niezbędnych prac remontowych, które zakończyły się w marcu 2020 r. Wówczas też Instytut mógł otworzyć tutaj swoją siedzibę.

Architekt Juliusz Nagórski

Juliusz Nagórski jest dzisiaj nieco zapomnianym twórcą. Wykształcenie architektoniczne zdobył w założonym w 1898 r. Instytucie Politechnicznym w Warszawie (poprzednik Politechniki Warszawskiej) oraz w paryskiej École nationale des beaux-arts. Z Francji powrócił do Polski w 1910 r., jeszcze przed uzyskaniem dyplomu. Niestety, niewiele wiadomo o jego życiu przed i w trakcie pierwszej wojny światowej.

Praktykę architektoniczną rozpoczął na początku lat 20. XX w., kiedy to założył własne biuro projektowe, którego siedziba początkowo znajdowała się w kamienicy przy ul. Lwowskiej 17, a później Nagórski przeniósł się do własnego domu przy ul. Targowej 15. Wiadomo, że pozostawał w bliskich kontaktach, również towarzyskich, z prezydentem Warszawy Stefanem Starzyńskim, który w drugiej połowie lat 30. chętnie korzystał z pomysłów i koncepcji urbanistycznych architekta.

Zarówno w twórczości projektowej, jak i urbanistycznej Nagórskiego pojawiają się wpływy realizacji francuskich. Zapewne miało na to wpływ wykształcenie odebrane w Paryżu, ale i ogólne tendencje pojawiające się w architekturze europejskiej pierwszej połowy XX w. Linia rozwoju artystycznego Nagórskiego w znacznym stopniu pokrywała się z nimi, przechodząc od eklektyzmu początku wieku, poprzez powojenny neoklasycyzm, aż do modernizmu lat 30.

Niezwykle ciekawa jest różnorodność tematów, jakie Nagórski podejmował w trakcie swojej kariery. Wśród projektowanych przez niego obiektów można wymienić: przedstawicielstwo dyplomatyczne (niezrealizowany projekt poselstwa RP w Sofii), obiekt szkolny, kamienice czynszowe (np. przy zbiegu ulic Koszykowej i Emilii Plater, przy ul. Koszykowej 4, czy własny dom przy ul. Targowej 15), stadiony sportowe, obiekty przemysłowe, miejskie wille (np. dla Zygmunta Nagórskiego przy ul. Królowej Aldony 18 w Warszawie), domy letniskowe (dom wypoczynkowy w Juracie dla swojego brata, Adama), obiekty sportowo-wypoczynkowe (Oficerski Yacht Club w Augustowie), obiekty administracyjno-biurowe, pałace i dwory (np. zespół pałacowy Rzewuskich w Bratoszewicach). Poza tym Nagórski tworzył prace z zakresu urbanistyki (w latach 30. projekt terenów wystawowych na Saskiej Kępie – Wystawa Światowa 1943), brał udział w konkursie na regulację Placu Piłsudskiego oraz na projekt dworca centralnego w Warszawie, a także realizował projekty konserwacji obiektów zabytkowych (m.in. restauracja kamienicy przy ul. Świętojańskiej 2 w Warszawie, tzw. Mansjonarii). Spod jego ręki wyszło kilka projektów małej architektury i aranżacji wyposażenia wnętrz. W ostatnich latach życia zajmował się głównie twórczością malarską i rzeźbiarską.

Juliusz Nagórski zginął w sierpniu 1944 r., w czasie powstania warszawskiego. Okoliczności jego śmierci pozostają niewyjaśnione. Jedna z hipotez mówi, iż został rozstrzelany w pobliżu Hali Mirowskiej, w wielkiej egzekucji ludności cywilnej, która miała miejsce 7 sierpnia. W 1980 r. jego rodzina ufundowała epitafium w krużgankach kościoła pw. św. Antoniego Padewskiego w Warszawie, które jest symbolicznym grobem architekta.

Stanisław Kirkor

Stanisław Kirkor był dość typowym przedstawicielem elit państwowych II Rzeczypospolitej. Typowym, co nie oznacza jednak, że przeciętnym – prezentował częsty wówczas typ urzędnika państwowego będącego profesjonalistą w swoim fachu, z zamiłowaniem oddającego się służbie publicznej, ocierającego się o wielką politykę, ale równolegle posiadającego szerokie horyzonty i zainteresowania.

Matka Stanisława Kirkora, Zofia z Grabskich Kirkor-Kiedroniowa (1872–1952), wywodziła się z ziemiańskiej rodziny z Kujaw. Jej braćmi byli dwaj wybitni politycy polscy, Stanisław i Władysław Grabscy. W latach 90. XIX w. była działaczką ruchu niepodległościowego w Królestwie Polskim, za co została skazana na osiedlenie w głębi Rosji w latach 1894–1896. Pozostawiła po sobie bardzo ciekawe, trzytomowe wspomnienia obejmujące okres od dzieciństwa po początek lat 30. XX w.

fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W trakcie pobytu w Rosji związała się także z zesłańcem, studentem medycyny, Dymitrem Kirkorem, wywodzącym się ze starej rodziny szlachty litewskiej. Po odbyciu kary i opuszczeniu Imperium Rosyjskiego pobrali się w 1896 r. w Krakowie. Tam też 17 maja 1898 r. przyszedł na świat ich młodszy syn, Stanisław. W 1900 r., w wieku zaledwie 26 lat, zmarł Dymitr Kirkor. Kilka lat później zmarł też starszy brat Stanisława, Witold.

W 1905 r. Zofia Kirkorowa wyszła za mąż za Józefa Kiedronia (1879–1932), pochodzącego ze Śląska Cieszyńskiego inżyniera górnika i działacza społecznego. Przeniosła się wtedy w rodzinne strony męża, gdzie też Stanisław Kirkor spędził dzieciństwo. Tutaj też ukończył polskie gimnazjum w Orłowej, jedynej wówczas polskiej szkole średniej na Zaolziu, przy którego założeniu wielką rolę odegrali jego ojczym i matka. Następnie Kirkor studiował – z krótką przerwą na udział w wojnie polsko-bolszewickiej i III powstaniu śląskim – prawo i ekonomię na Uniwersytecie Jagiellońskich oraz Uniwersytecie Warszawskim, skończywszy uzyskaniem doktoratu w 1922 r. Wykształcenie uzupełnił później we Francji, a w 1923 r. rozpoczął pracę w Ministerstwie Skarbu, gdzie z czasem został naczelnikiem Wydziału Kredytu Publicznego. Warto dodać, że w tym okresie ministrem skarbu i jednocześnie premierem był wuj Kirkora, Władysław Grabski, a resortem przemysłu i handlu kierował jego ojczym, Józef Kiedroń.

W 1932 r. Stanisław Kirkor poślubił Irenę z Żaboklickich. Z małżeństwa tego mieli dwoje dzieci: Andrzeja (ur. 1933) i Elżbietę (ur. 1938), którzy potem osiedli w Ameryce Północnej. W 1932 r. został też dyrektorem finansowym w Zarządzie M.St. Warszawy. Pełniąc to odpowiedzialne stanowisko, stał się jednym z najbliższych współpracowników Stefana Starzyńskiego. W lipcu 1939 r., na prośbę wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego, Kirkor powrócił do Ministerstwa Skarbu, gdzie objął funkcję dyrektora Departamentu Obrotu Pieniężnego. Była to kluczowa komórka w tym resorcie, odpowiedzialna w dużym stopniu za przygotowania finansów państwa do zbliżającej się wojny. Interesujące relacje z krótkiej pracy na tym stanowisku Stanisław Kirkor opublikował w 1971 i 1972 r. w paryskich „Zeszytach Historycznych”.

We wrześniu 1939 r. Kirkor był zaangażowany w ewakuację złota Banku Polskiego do Rumunii, skąd też wyjechał do Francji, a następnie w 1940 r. do Wielkiej Brytanii. W czasie drugiej wojny światowej pracował w instytucjach rządowych na emigracji. Po 1945 r. zdecydował się pozostać za granicą. W latach 50. i 60. pracował w charakterze doradcy ekonomicznego m.in. w Libii i Etiopii.

Po przejściu na emeryturę w 1966 r. poświęcił się badaniom nad historią Polski XIX w., przede wszystkim epoki napoleońskiej. Do jego najważniejszych osiągnięć w tej dziedzinie należy zaliczyć monografię Legii Nadwiślańskiej, doborowej jednostki wojskowej, walczącej w latach 1808–1813 u boku armii francuskiej w kampaniach w Hiszpanii, Rosji, Niemczech i we Francji (książka została wydana w Londynie w 1981 r.). Na szczególną uwagę zasługuje też monografia Polacy w niewoli angielskiej w latach 1803–1814 (Kraków 1981), w której Kirkor skupił się na rzadko poruszanym wcześniej przez historyków temacie jeńców wojennych. W jego pracach dotyczących dziejów Wojska Polskiego w epoce napoleońskiej widoczne jest szukanie nie tylko momentów chwały oraz opisywanie sylwetek zwycięskich dowódców i ich oddziałów, lecz także konsekwentne dążenie do odtworzenia doli i niedoli szeregowego żołnierza, czego najlepszym przykładem jest książka o jeńcach wojennych.

Warto w tym kontekście przytoczyć fragment wstępu Kirkora do tomu jego studiów Pod sztandarami Napoleona (Londyn 1982): „Żegnajcie, cisi bojownicy. Nie myślę w tej chwili o tych, których nazwiska wpisane zostały złotymi głoskami do naszych dziejów i wszystkim są znane. Myśl moja krąży koło tych mało znanych lub w ogóle nieznanych, którzy w czasie wielkiej epopei dziejowej przemierzyli krokiem żołnierskim świat od Gibraltaru po Moskwę, od Kairu po Dźwinę i hen daleko aż po San Domingo. Znaczyli te szlaki mogiłami poległych towarzyszy. Nie przykryły tych mogił bezimienne płyty grobowe, nie powróciły te prochy wspaniałym karawanem do ojczyzny. Ale przywarła do nich legenda i wraz z nią wrócili do swych stron, choć tam z imienia przestali być znani. To był także powrót prochów”.

Drugą dziedziną, której Kirkor poświęcił się na emigracji, była historia rodziny od strony ojca. Najważniejszą jego pracą była monografia Kirkorowie litewscy. Materiały do monografii rodziny kresowej opublikowana w Londynie (I wydanie 1969, II wydanie uzupełnione 1974). Ponadto nakładem krakowskiego Wydawnictwa Literackiego w 1978 r. ukazała się książka Przeszłość umiera dwa razy. Powieść prawdziwa przedstawiająca postać dalekiego krewnego dziadka Stanisława Kirkora, wydawcy, dziennikarza i archeologa Adama Honorego Kirkora. Był on postacią o kontrowersyjnej biografii, ważną dla życia intelektualnego Wilna i Krakowa w drugiej połowie XIX w., był też autorem pierwszego polskiego przewodnika po Wilnie i okolicy.

Stanisław Kirkor zmarł 18 stycznia 1983 roku w Londynie.