„Śmierć Przemysła II w Rogoźnie” – obraz Jana Matejki z kolekcji Narodowego Muzeum Sztuki Współczesnej w Zagrzebiu Polonika

Śmierć króla według wizji Matejki

Niewielki (62×83 cm) obraz Matejki przedstawia dynamiczną scenę śmiertelnej walki, którą zaskoczony w swych komnatach król Przemysł II (nazywany m.in. przez Jana Długosza Przemysławem) toczy z trzema uzbrojonymi po zęby napastnikami. Wdarli się oni do królewskiej siedziby nad ranem, w środę popielcową, 8 lutego 1296 r.

Na podłodze widzimy ciała rannych i zabitych członków straży królewskiej. Na dalszym planie, przed kominkiem mocuje się dwóch rycerzy. Z sypialni wybiega w samej koszuli przerażona, wyrwana ze snu królowa Ryksa z córeczką na rękach i próbuje powstrzymać morderców. Choć jeszcze nie padł decydujący cios, nie trudno się domyślić, że ostrze kopii zaraz utkwi w piersi Przemysła, któremu rękę wykręca jeden ze zbirów, próbując wytrącić miecz. Zapewne w tym samym momencie na głowę broniącego się zaciekle króla spadnie kolejny cios z ręki trzeciego z zabójców.

Matejko, decydując się na zawieszenie akcji tuż przed jej kulminacją (nie pokazał wszakże momentu śmierci), odwołał się do zasady tzw. suspensu („owocnego momentu”). Była ona szczególnie chętnie stosowana w dziwiętnastowiecznym popularnym malarstwie historycznym, nastawionym na wywołanie silnych emocji u odbiorcy poprzez celowe niedopowiedzenie, co pozostawiało pole dla wyobraźni i zastanowienia nad dalszym rozwojem wypadków. Mistrzem tego gatunku był francuski malarz Paul Delaroche (1797–1856), autor m.in. Zabójstwa dzieci króla Edwarda i Egzekucji lady Jane Gray, którego twórczość zafascynowała Matejkę już w latach szkolnych.

Historia Przemysła II

W wypadku śmierci Przemysła II artyście nie chodziło tylko o pokazanie mrożącego krew w żyłach przypadku królobójstwa, zresztą wyjątkowego w polskich dziejach. Malarz nawet historyczną anegdotę starał się przekuć w opowieść o złożoności historii. Śmierć Przemysła II w Rogoźnie Matejko malował, gdy pracował też nad najważniejszym swym dziełem, jakim była Bitwa pod Grunwaldem, powstająca w latach 1872–1878. Oba były oskarżeniem w stronę niemieckiego zaborcy.

Aby zrozumieć przekaz obrazu, trzeba wrócić do historii Przemysła II, księcia wielkopolskiego z dynastii Piastów. Po ponaddwustuletniej przerwie jako pierwszy koronował się w 1295 r. w Gnieźnie na króla Polski. Nie udało mu się jednak doprowadzić do zjednoczenia podzielonego na dzielnice kraju. Tylko przez rok władał księstwem krakowskim. W 1291 r. musiał bowiem zrzec się go na rzecz dysponującego przewagą militarną króla Czech Wacława II. Wywiózł jednak z Krakowa insygnia koronacyjne spoczywające na Wawelu od czasów Bolesława Szczodrego. W 1294 r. został następcą bezdzietnego Mściwoja II na Pomorzu Gdańskim, co uczyniło go najpotężniejszym wśród książąt dzielnicowych i utorowało drogę do koronacji. Wzmocnienie władzy Przemysła II stało jednak w sprzeczności z interesami jego sąsiadów, zwłaszcza margrabiów brandenburskich, którzy rościli sobie pretensje do Pomorza. Na nich, jako inicjatorów zamachu wskazywał m.in. Jan Długosz w swoich Rocznikach, które Matejko doskonale znał.

Przekaz obrazu Jana Matejki o śmierci Przemysła II

Nad ranem 8 lutego 1296 r. zamachowcy mieli nasłać oddział zbrojnych, prawdopodobnie w celu porwania Przemysła, który świętował koniec karnawału w Rogoźnie, nie zachowując przy tym należytej ostrożności. Kronikarze, w tym Jan Długosz, sugerowali również udział w zamachu polskich możnych z rodów Nałęczów i Zarembów, którzy mogli ułatwić Brandenburczykom wdarcie się do królewskiej kwatery, a także przekazywali wcześniej kluczowe informacje. Na zdradę na obrazie Matejki może wskazywać okazały hełm turniejowy jednego z napastników – wiadomo, że odbył się wówczas w Rogoźnie turniej rycerski. Według artysty, jeden z morderców mógł dostać się w otoczenie króla pod pretekstem udziału w rycerskich zmaganiach.

Warto zwrócić uwagę, że na obrazie Przemysł II został ukazany nie tylko w kompletnym stroju z nogawicami, butami, tuniką i pasem rycerskim, lecz także w złotej segmentowej koronie z fleuronami. Jest to jednak sprzeczne z przekazami kronikarskimi i logiką. W rzeczywistości bowiem monarcha został przez zamachowców wyrwany ze snu i raczej nie miał czasu, aby się stosownie przywdziać. Artysta – zresztą nie pierwszy raz – zdecydował się tutaj na nagięcie faktów do własnej wizji historii. Dla Matejki istotne było przede wszystkim zaakcentowanie królewskiej godności głównego bohatera, który uosabia państwo polskie (nie mógł więc być przedstawiony w samej koszuli lub nago). Podkreśla to korona, a zwłaszcza srebrny piastowski orzeł w koronie na piersi Przemysła, w którego celuje ostrze włóczni jednego z napastników. Cios wymierzony jest zatem nie tylko w osobę monarchy, lecz także w królestwo, którym włada. Jak pisał Krzysztof Mordyński, w ten sposób „pragnął Matejko uczynić [obraz] alegorią negatywnej roli politycznych sił niemieckich w budowaniu państwowości polskiej”.

Warto wspomnieć, że podczas krótkiego panowania w Krakowie Przemysł II przejął od swego poprzednika Henryka IV Prawego herb w formie ukoronowanego orła. Jako pierwszy użył go potem w roli godła państwowego na królewskiej pieczęci majestatycznej z 1295 r. Matejko, który przerysowywał dawne pieczęcie i traktował sfragistykę jako źródło wiedzy o postaciach, ubiorach i realiach historycznych, nie bez powodu więc umieścił takiego orła na piersi monarchy. Powtórzył to później na wizerunku Przemysła II w Poczcie królów i książąt polskich. Co ciekawe, w kolekcji rekwizytów malarza zachowała się błękitna tunika lub dalmatyka z ukoronowanym orłem na piersi, która posłużyła artyście za rekwizyt malarski – z tą różnicą, że przedstawiony jest na niej orzeł dwugłowy. Mamy więc do czynienia z celową modyfikacją, której artysta dokonał podczas malowania obrazu.

Nieścisłości dotyczące królewskiego ubioru nie są jedynymi celowymi odstępstwami od prawdy historycznej, jakich dopuścił się Matejko, malując Śmierć Przemysła II w Rogoźnie. Gdyby zależało mu jedynie na wiernym, kronikarskim odtworzeniu wypadków, nie powinien był przedstawiać wśród uczestników wydarzeń również ukochanej żony Przemysła II Ryksy szwedzkiej (ur. między 1265 a 1270, zm. między 1289 a początkiem 1293), matki jego jedynej córki Ryksy Elżbiety (1288–1335). Zmarła ona bowiem jeszcze przed koronacją męża. Jej następczynią została Małgorzata brandenburska (1270–1315) – posądzana o udział w spisku z racji pochodzenia z tego samego rodu co zleceniodawcy zamachu. Prawdopodobnie jednak Matejce zależało na wskazaniu, że niemieckie knowania nie zdusiły prób wskrzeszenia królestwa polskiego. Natomiast w osobie trzymanej przez matkę małej królewny chciał ukazać ciągłość państwowości. Ryksa Elżbieta w przyszłości została żoną Wacława II czeskiego i wraz z nim polską królową. Zgadza się to z historiozoficzną koncepcją Jana Matejki, który obrazował nie tylko pojedynczy moment dziejowy, lecz także starał się wyjaśnić jego przyczyny i konsekwencje.

Losy obrazu Jana Matejki

Obraz, po prezentacji w Wiedniu i w Krakowie, został w 1875 r. zakupiony przez chorwackiego biskupa i polityka, Josipa Strossmayera (1815–1905) z Diakowaru (Đakova). W 1884 r. został przekazany utworzonej przez Strossmayera Akademii Umiejętności w Zagrzebiu. Natomiast w 1947 r. obraz przeniesiono do Kolekcji Nowoczesnych Artystów w Zagrzebiu, przemianowanej następnie na Galerią Nowoczesną (obecnie Narodowe Muzeum Sztuki Współczesnej).

Anna Straszewska