Kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Janowie Poleskim
Janów Poleski to miasto związane z upamiętnieniem św. Andrzeja Boboli. To tutaj 16 maja 1657 r., w czasie wojny polsko-rosyjskiej (1654–1667), Bobola jako jezuicki misjonarz poniósł męczeńską śmierć z rąk Kozaków sprzyjających Bohdanowi Chmielnickiemu. W żywotach świętego pojawia się informacja, iż tuż po śmierci jego zwłoki złożone zostały w kościele w Janowie. Faktycznie jednak była to cerkiew unicka. Potwierdzeniem jest zeznanie proboszcza janowskiego obrządku wschodniego, ks. Jana Zaleskiego, zamieszczone w aktach procesu beatyfikacyjnego Andrzeja Boboli.
Pierwsza świątynia rzymskokatolicka w Janowie
Pierwszy kościół rzymskokatolicki w Janowie (prywatnym mieście położonym w powiecie pińskim województwa brzesko-litewskiego) wystawiony został w 1663 r. z fundacji wojewody połockiego Jana Karola Kopcia. Zapewne powodem budowy była chęć upamiętnienia męczeńskiej śmierci jezuity, tym bardziej że – przeznaczając zapis na kolegium jezuickie w Pińsku – fundator uwarunkował to głoszeniem przez pińskich jezuitów kazań w większe święta w Janowie jako miejscu śmierci Andrzeja Boboli. Kościół ten był niewielką, drewnianą budowlą. Niecałe sto lat później, w latach 1752–1754 został zastąpiony kolejnym, również niedużym, drewnianym kościołem wystawionym z funduszy starosty zahalskiego Aleksandra Apolinarego Szujskiego.
Architektura obecnego kościoła w Janowie
Obecna, murowana świątynia została wzniesiona z inicjatywy proboszcza ks. Kazimierza Pallulona (1793–1859) w latach 1842–1848. Charakteryzują ją uniwersalne formy uproszczonego, funkcjonalnego klasycyzmu. Bezwieżowa fasada o prostych ramowych podziałach jest zwieńczona schodkowym szczytem, poniżej którego na osi umieszczono niewielkie półkoliste okno. Obecne zwieńczenie, mimo że jest wynikiem współczesnego remontu, silnie nawiązuje do pierwotnej formy. Anonimowy architekt inspirował się najpopularniejszymi formami klasycystycznymi rozpowszechnionymi przez wzorniki typowych projektów Chrystiana Piotra Aignera i Hilarego Szpilowskiego. Przeważają proste układy na planie prostokąta z kolumnowymi portykami, które nawiązują choćby do przebudowanej według projektu Wawrzyńca Gucewicza katedry wileńskiej. Od klasycznych projektów kościół janowski różni szczyt ze schodkowym postumentem i brak trójkątnego naczółka.
Krótka historia kościoła w Janowie
W wieku XIX kościół był nieprzerwanie czynny. W roku 1948 został zamknięty przez władze sowieckie i był użytkowany jako magazyn zboża. Barokowy obraz Matki Boskiej, jedyny element zachowany ze starego kościoła, po roku 1948 został przeniesiony do janowskiej cerkwi prawosławnej, gdzie pozostaje do dzisiaj. Od 1956 r. kościół został przeznaczony na dom kultury – wówczas przebudowano jego wnętrze. Zdewastowaną świątynię zwrócono wiernym w 1995 r. Została stopniowo i gruntownie wyremontowana, częściowo odbudowana i przekształcona. Od 2000 r. służy ponownie jako kościół. W 2013 r. dekretem biskupa pińskiego ustanowione zostało tutaj sanktuarium św. Andrzeja Boboli.
Upamiętnienie miejsca męczeństwa św. Andrzeja Boboli
Na cmentarzu kościelnym znajdują się dwie bliźniacze kapliczki wkomponowane w narożniki ogrodzenia, zbudowane w 2001 r. Nawiązują one do zniszczonej po 1948 r. kapliczki upamiętniającej miejsce męczeństwa św. Andrzeja Boboli, która była wzniesiona przed rokiem 1848. Została ona uwieczniona w 1861 r. na rysunku wykonanym przez Napoleona Ordę.
Kapliczka na miejscu męczeństwa św. Andrzeja Boboli i kościół w Janowie Poleskim, rysunek Napoleona Ordy, 1861, fot. MNK zbiory cyfrowe
Rosjanie zniszczyli ją w 1863 r., ale została odbudowana (1926) według zachowanych rysunków. Prace sfinansował Konstanty Skirmuntt z Mołodowa. Umieszczono w niej malowane przedstawienie męczennika. Kapliczkę poświęcono 17 maja 1926 r. podczas uroczystości sprowadzenia cząstkowych relikwii Andrzeja Boboli do Janowa. Poza miasteczkiem znajdował się jeszcze drewniany krzyż, który został ustawiony, według miejscowej tradycji, na miejscu pojmania świętego.
Relikwiarz św. Andrzeja Boboli
Dzięki staraniom biskupa pińskiego Zygmunta Łozińskiego oraz księży jezuitów: prowincjała o. Stanisława Sopucha i generała o. Włodzimierza Ledóchowskiego pozyskano w maju 1926 r. dla Janowa z Rzymu relikwie Andrzeja Boboli. Umieszczone w mosiężnym, neobarokowym relikwiarzu przewiezione zostały do Pińska i przekazane biskupowi Zygmuntowi Łozińskiemu. W przypadające w rocznicę śmierci święto bł. Andrzeja Boboli (16 maja), w uroczystej procesji, specjalnym pociągiem przewieziono relikwie do Janowa, a następnie przeniesiono do ołtarza polowego wzniesionego na rynku. Po drodze odprawione zostało nabożeństwo pod przydrożnym krzyżem wystawionym w miejscu pojmania świętego. W uroczystościach brali udział licznie zgromadzeni duchowni i przedstawiciele miejscowej społeczności.
Relikwiarz został następnie umieszczony w kościele janowskim w ołtarzu głównym w specjalnej drewnianej obudowie. Gdy władze sowieckie zamknęły kościół (1948), relikwiarz trafił do katedry w Pińsku. Dopiero w 2001 r. kardynał Kazimierz Świątek, administrator apostolski diecezji pińskiej, zwrócił go kościołowi w Janowie.
Helena Skirmuntt – współautorka krucyfiksu ołtarzowego
Najbardziej interesującym zabytkiem znajdującym się obecnie w janowskim kościele parafialnym jest krzyż ołtarzowy. Został on odnaleziony w 1995 r. w podziemiach katedry w Pińsku i przekazany przez kardynała Kazimierza Świątka nowo odzyskanemu kościołowi w Janowie. O autorach dzieła mówi przytwierdzona do nasady krzyża tabliczka. Jest wspólnym dziełem rzeźbiarki i uczestniczki powstania styczniowego, kurierki w oddziale Romualda Traugutta, Heleny Skirmunttowej (1827–1874) i jej wuja Napoleona Ordy (1807–1883) – malarza i rysownika, autora ponad tysiąca widoków architektury, ochrzczonego w janowskim kościele. Krucyfiks był własnością matki Heleny – Hortensji z Ordów.
Urodzona w majątku Kołodne koło Pińska Helena Skirmunttowa pochodziła z rodziny ziemiańskiej o ambicjach artystycznych. Studiowała malarstwo w Wilnie, Berlinie i Dreźnie. Pod wpływem Napoleona Ordy i rzeźbiarza Władysława Oleszczyńskiego zaczęła interesować się rzeźbą, którą studiowała w Wiedniu i Rzymie. Była autorką licznych rysunków, szkiców pejzażowych i architektonicznych oraz portretów. Poświęcała się sztuce sakralnej – przy pomocy wileńskiego malarza samouka Konstantego Radyki restaurowała zniszczone obrazy z pińskich kościołów i naprawiała hafty w szatach liturgicznych. Najbardziej znanym dziełem rzeźbiarskim Heleny Skirmunttowej były tzw. szachy historyczne z figurami ukazującymi postaci z historii Polski.
Temat krucyfiksu z religijnych powodów uznała dla siebie za temat najważniejszy i była autorką kilku jego realizacji. Pasyjka (1871) z krucyfiksu janowskiego jest ostatnią z serii. Trafiła ona, zapewne po śmierci Heleny, do Pińska, gdzie jej wuj Napoleon Orda wykonał w 1878 r. rzeźbiony krzyż. Krucyfiks z Janowa jest jedyną zachowaną pracą Skirmunttowej, pozostałe znane są jedynie z fotografii.
Katarzyna Kolendo-Korczak
