Urząd Wojewódzki w Brześciu nad Bugiem | Polonika

Brześć nad Bugiem – rozwój miasta

Brześć (a w latach 1923‒1939 Brześć nad Bugiem), to miasto, które przeciętnemu mieszkańcowi Polski lub Białorusi kojarzy się głównie z twierdzą wybudowaną przez Rosjan w czasie zaborów. W rzeczywistości szczególny rozwój Brześcia nad Bugiem przypadł na lata międzywojenne, kiedy miasto pełniło funkcję stolicy województwa poleskiego. Efektem jest największa na Białorusi liczba przykładów polskiej architektury międzywojennej.

Urząd Wojewódzki w Brześciu nad Bugiem, przed 1939; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Podział administracyjny II Rzeczypospolitej kształtował się stopniowo: mapa administracyjna uzyskała ostateczną postać dopiero w 1926 r., korektę zaś granic województw przeprowadzano jeszcze u progu drugiej wojny światowej. Podstawowym kryterium przy wytyczaniu granic województw i powiatów były układy administracyjne z czasu zaborów, które zasadniczo zostały zachowane. Tereny na wschodnich rubieżach kraju podzielono na sześć województw.

Brześć nad Bugiem – tymczasowa stolica województwa

Największy rejon Polesia utworzył województwo poleskie, którego stolicę zaplanowano pierwotnie w Pińsku. Taka decyzja była niewątpliwie zasadna: 23-tysięczny Pińsk był największym miastem na Polesiu, znacznie przewyższając inne ośrodki regionu, a przy tym leżał w centrum województwa. Ponieważ jednak w Pińsku nie znaleziono odpowiedniego gmachu na siedzibę urzędu wojewódzkiego, dodatkowo miasto dotkliwie ucierpiało od pożaru w 1921 r., zapadły decyzje, że do czasu przygotowania budynku tymczasową stolicą województwa zostanie Brześć Litewski, w 1923 r. przemianowany na Brześć nad Bugiem.

Urząd Wojewódzki w Brześciu nad Bugiem, przed 1939; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Lokalizacja stolicy województwa w Brześciu wzbudzała wątpliwości już w okresie międzywojennym. Miasto było nie tylko położone całkowicie peryferyjnie w stosunku do granic województwa, lecz także poważnie zniszczone wskutek działań pierwszej wojny światowej, a ponadto obce historycznie Polesiu jako miasto podlaskie.

W 1929 r. pisano: „Brześć wchodzi w skład województwa poleskiego jako prowizoryczna siedziba Urzędu Wojewódzkiego, którą to siedzibą jest do dnia dzisiejszego, mimo że de iure właściwie powinien być nią Pińsk”. Z czasem jednak miasto okrzepło administracyjnie, wzrosła też liczba ludności, zwłaszcza polskiej. W rezultacie władze wojewódzkie pozostały tu aż do końca okresu międzywojennego.

Brześć – twierdza czy miasto

Funkcja wojewódzka Brześcia domagała się odpowiedniego unaocznienia i uwierzytelnienia, a to wiązało się z odpowiedniej jakości architekturą, tym bardziej, że struktura urbanistyczna miasta przypominała raczej wielką wieś ‒ nie było tu historycznego śródmieścia z zabytkowymi obiektami, gdyż po 1831 r. historyczny Brześć został zniszczony w związku z budową twierdzy. Wprowadzenie zabudowy monumentalnej było więc zadaniem szczególnej wagi, chodziło o stworzenie pejzażu miejskiego oraz wprowadzenie dominant architektonicznych godnych miasta wojewódzkiego.

Urząd Wojewódzki w Brześciu nad Bugiem – stan obecny; fot. M. Pszczółkowski

Główną osią takiej zabudowy stała się ulica Unii Lubelskiej (ob. ul. Lenina), przy której w latach 20. i 30. XX w. stanęły okazałe gmachy użyteczności publicznej. W ten sposób powstał reprezentacyjny ciąg budowli, do dziś będący najbardziej wyrazistą wizytówką tego okresu historii miasta. Tworzące go obiekty pod względem urbanistycznym stanowią zwartą całość, cechując się zbliżoną skalą zabudowy. Ich architektura stanowi natomiast zróżnicowany i oryginalny zespół form.

Urząd Wojewódzki w Brześciu – siedziba

Ukoronowaniem tej reprezentacyjnej zabudowy, najmłodszym, a jednocześnie największym i najbardziej monumentalnym z gmachów użyteczności publicznej Brześcia nad Bugiem stał się nowy gmach Urzędu Wojewódzkiego, wybudowany w latach 1935‒1938. Stanął w środku całego zespołu, pomiędzy Izbą Skarbową a Bankiem Polskim. Projekt architektoniczny wykonał brzeski architekt Stanisław Papiewski (1906‒1940), absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej i Szkoły Podchorążych Rezerwy Saperów w Modlinie z 1934 r., późniejszy uczestnik kampanii wrześniowej jako żołnierz Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”, w 1940 r. zamordowany w Katyniu.

Gmach Urzędu Wojewódzkiego w Brześciu – architektura

Siedziba Urzędu Wojewódzkiego została pod względem funkcjonalnym rozwiązana w sposób typowy dla międzywojennych gmachów administracyjnych, tj. z centralnym, wyróżnionym korpusem, przeznaczonym na hall wejściowy, trzon komunikacyjny i najważniejsze pomieszczenia (sala reprezentacyjna, zaznaczona w elewacji za pomocą wysokich okien) oraz bocznymi skrzydłami, gdzie planowano pomieszczenia biurowe, rozmieszczone po jednej lub dwóch stronach korytarza.

Urząd Wojewódzki w Brześciu nad Bugiem – stan obecny; fot. M. Pszczółkowski

W zakresie formy architektonicznej mamy tu do czynienia z pewnym kompromisem, charakterystycznym dla gmachów użyteczności publicznej lat 30. XX w. Z jednej strony kontynuowano linię awangardowego funkcjonalizmu (m.in. rezygnując z dosłownego detalu historycznego), z drugiej zaś można zaobserwować pewien zwrot ku tradycji. Szczególnie charakterystycznym zjawiskiem stało się dążenie do surowego monumentalizmu, stosowanie szlachetnych materiałów, wykorzystanie ich efektownych faktur i właściwości oraz dbałość o wysoki standard budowlany i staranne wykończenie, a ponadto wyposażenie w najnowocześniejsze urządzenia techniczne, zapewniające użytkownikowi najwyższy komfort.

Rozwój tego nurtu można powiązać z atmosferą polityczną końca lat 30., w państwach Europy Środkowo-Wschodniej związaną z rozwojem systemów autorytarnych, stąd dostrzegalne są pewne cechy wspólne z architekturą charakterystyczną dla krajów totalitarnych – ZSRR, III Rzeszy i faszystowskich Włoch.

Urząd Wojewódzki w Brześciu nad Bugiem – projekt fasady; źródło: Archiwum Akt Nowych w Warszawie

Gmach brzeski jest podręcznikowym przykładem tego nurtu. Dążąc do osiągnięcia efektu monumentalnego, projektant posłużył się kompozycją klasyczną w zakresie symetrii, osiowości oraz zastosowania artykulacji pionowej. Jednocześnie dokonał jednak uproszczenia form: zrezygnował z artykulacji porządkowej na rzecz prostych słupów i to wyłącznie w środkowym ryzalicie, boczne partie budynku pozostawił natomiast bez podziałów pionowych. Całkowicie odrzucił także detal: otwory okienne sprawiają wrażenie wyciętych w murze i są pozbawione nawet najskromniejszej oprawy.

W latach powojennych gmach został rozbudowany (dobudowano tylne skrzydło). Obecnie mieści się tu siedziba Brzeskiego Obwodowego Komitetu Wykonawczego (w systemie administracji Białorusi odpowiednika władz wojewódzkich).

Gmach Urzędu Wojewódzkiego niemym świadkiem historii

Fasada budynku Urzędu Wojewódzkiego w Brześciu stała się 22 września 1939 r. sceną jednego z najtragiczniejszych wydarzeń w dziejach Polski: wspólnej sowiecko-niemieckiej parady w zdobytym mieście. 

Michał Pszczółkowski