Gmach Ubezpieczalni Społecznej w Wilnie
Wraz z odzyskaniem niepodległości wprowadzono w Polsce obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne dla każdego zatrudnionego. Powstały wówczas kasy chorych. W Wilnie funkcjonowała Ubezpieczalnia Społeczna, która miała własny gmach zaprojektowany przez warszawskich architektów.
System ubezpieczeniowy w II Rzeczypospolitej
Po odzyskaniu niepodległości dążono w Polsce do utworzenia instytucji ubezpieczeniowej, zapewniającej pomoc lekarską na wypadek choroby oraz zasiłek w razie niezdolności do pracy. Przed pierwszą wojną światową funkcję taką w zaborze pruskim i Galicji pełniły kasy chorych (nazwa była kalką językową z niemieckiej Krankenkasse), w zaborze rosyjskim natomiast instytucji takiej de facto nie było. Na mocy dekretu Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z 11 stycznia 1919 r., uszczegółowionego ustawą z 19 maja 1920 r. o obowiązkowem ubezpieczeniu na wypadek choroby, wprowadzono obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego dotyczący wszystkich osób zatrudnionych. Następnie przystąpiono do tworzenia powiatowych kas chorych. Do 1928 r. na terenie całego kraju zorganizowano 243 takie placówki.
Pracownik był przypisywany do kasy, która działała na zamieszkiwanym przez niego terenie. Ubezpieczenie było przymusowe i obejmowało pełne finansowanie leczenia ubezpieczonego i jego rodziny, hospitalizację, dostarczanie leków, a także wypłacanie świadczeń chorobowych oraz połogowych i zasiłków pogrzebowych. Kasy zapewniały opiekę zdrowotną, podpisując ze szpitalami i lekarzami umowy na leczenie swoich członków, często jednak tworzyły i prowadziły własne placówki medyczne o charakterze przychodni czy nawet szpitali.
Znaczenie kas chorych
Znaczenie kasy chorych było ogromne, udostępniono bowiem wykwalifikowaną pomoc lekarską społeczeństwu, które dotychczas, w dużej części, korzystało z pomocy znachorów, akuszerek i felczerów. Z czasem ujawniły się jednak problemy w funkcjonowaniu takiej instytucji (m.in. formułowane przez środowiska lekarskie zarzuty zaniżania realnych kosztów usług medycznych oraz zawyżania składek przy niskich świadczeniach). Doprowadziły one do ograniczenia liczby kas do około stu, a następnie do reformy ubezpieczeń społecznych. Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym polegała na zastąpieniu kas chorych ubezpieczalniami społecznymi, ponadto powołano Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) jako instytucję regulującą krajowy system ubezpieczeń.
Gmach wileńskiej Ubezpieczalni Społecznej
W latach 1937‒1938 trwała budowa gmachu Ubezpieczalni Społecznej w Wilnie na podstawie zwycięskiego projektu konkursowego autorstwa dwóch warszawskich architektów, Stanisława Murczyńskiego (1906‒1974) i Jerzego Sołtana (1913‒2005). Jeden z największych budynków międzywojennego miasta stanął przy reprezentacyjnej ulicy Mickiewicza (ob. Prospekt Giedymina), u zbiegu z ulicą Dąbrowskiego (ob. Jakštasa), w niewielkim oddaleniu od realizowanych w tym czasie obiektów bankowych.
Architektura budynku Ubezpieczalni Społecznej w Wilnie
Gmach Ubezpieczalni, założony na rzucie litery L, składa się z głównej części zaplanowanej przy ulicy Mickiewicza oraz bocznego skrzydła od ulicy Dąbrowskiego. Dominująca, pięciokondygnacyjna bryła części głównej została rozwiązana w konwencji monumentalnej z wykorzystaniem elementów typowych dla nurtu funkcjonalistycznego, m.in. zasad określonych przez Le Corbusiera. Strefę parteru wyraźnie wyodrębniono, pokrywając ją rustykowaną okładziną z granitu. Natomiast część od strony ulicy Dąbrowskiego, w której mieściła się strefa wejścia, mocno podcięto i wsparto na słupach. Elewacja od tej strony pełni funkcję fasady, w związku z czym została zaprojektowana w sposób najbardziej wyrazisty: lewą, węższą partię pokryto gładkimi płytami kamiennymi, prawa natomiast ma charakter konstrukcji szkieletowej, w której umieszczono otwory okienne. Obie części fasady zestawiono ze sobą w sposób kontrastowy. W ten sposób zrealizowano ważny w architekturze modernistycznej postulat uzyskiwania efektów plastycznych za pomocą różnych materiałów i faktur.
Ubezpieczalnia Społeczna w Wilnie – widok współczesny, 2020, fot. M. Pszczółkowski
Elewacja boczna od ulicy Mickiewicza to regularny układ otworów okiennych, ożywiony skromnymi, prostokątnymi płycinami w przestrzeniach międzyokiennych. Pierwiastek monumentalny uzyskano za pomocą surowej, kamiennej okładziny (piaskowiec). Całość zamyka dość wyrazisty gzyms. Nad nim wprowadzono „okrętową”, stalową balustradę, zdradzającą użytkowy charakter dachu. Funkcjonalistycznego repertuaru form dopełnia maszt antenowy umieszczony w lewej części fasady.
Boczne skrzydło, niższe o jedną kondygnację, to skromny blok o gładkich elewacjach pokrytych tynkiem szlachetnym, regularnie podzielonych otworami okiennymi. Jego głównym akcentem jest wygięty, wspornikowy daszek nad bocznym wejściem.
Wnętrza urządzono w sposób nowoczesny, niepozbawiony jednak elementów luksusowych. Obecnie budynek pełni funkcję placówki służby zdrowia.
Michał Pszczółkowski
