Przedstawienia Pasji w dawnym kościele bernardynów w Grodnie
Grodzieński kościół pobernardyński położony jest na prawym brzegu Niemna, na szczycie wysokiego wzgórza. Znajdują się tutaj interesujące rzeźby grupy Ukrzyżowania. Pośrednio są one nawiązaniem do wezwania świątyni – Znalezienia Krzyża Świętego, która od momentu jej fundacji działa nieprzerwanie i jest obecnie najstarszym rzymskokatolickim kościołem w mieście.
Dawny kościół bernardynów w Grodnie
Stałe wyposażenie grodzieńskiego kościoła pobernardyńskiego tworzy jednorodny stylowo zespół stiukowych ołtarzy. Łączyć je należy z testamentalnym zapisem pokaźnej sumy 20 000 florenów, które przekazał bernardynom rotmistrz wojsk litewskich Jerzy Czereńkiewicz, zmarły w 1788 r. Od końca lat osiemdziesiątych XVIII w. wymurowano trzynaście ołtarzy o wezwaniach w większości ugruntowanych tradycją.
Rzeźba Ukrzyżowanego Chrystusa w ołtarzu głównym
Okazałością i formą wyróżnia się ażurowy, przestrzenny ołtarz główny, który wypełnia półkolistą przestrzeń zamknięcia prezbiterium, a jego stiukowa dekoracja zwieńczenia płynnie przechodzi na sklepienie. Gołębica Ducha Świętego umieszczona w otoku obłoków, figura tronującego Boga Ojca adorowanego przez cztery klęczące anioły oraz krucyfiks w polu głównym ołtarza ‒ są sugestywnym przedstawieniem Trójcy Świętej. Rzeźby górnej kondygnacji współgrają ze stiukami dekorującymi ściany przy centralnych oknach. Poniżej, w czterech owalnych medalionach widnieją popiersia połockich męczenników bernardyńskich, których wyeksponowanie w ołtarzu miało podkreślać doniosłość i znaczenie ich martyrologii dla całego zakonu.
W prostokątnej niszy pola głównego znajduje się wysoki krzyż obłożony wyzłoconą blachą, z drewnianą, wtórnie malowaną rzeźbą Ukrzyżowanego Chrystusa, powstałą zapewne w drugiej połowie XVII w., która jako jedyna została przeniesiona ze starszego ołtarza głównego. Spokojna, zwisła na ramionach postać, z pochyloną głową i wyraźnie zaznaczonym łuku żebrowym, jest przykładem przedstawienia śmierci w jej statycznej odsłonie. Przy krucyfiksie ustawione zostały zastygłe w ruchu, prawie naturalnych rozmiarów stiukowe figury Matki Bożej, Świętego Jana i klęczącej św. Marii Magdaleny. Natomiast figury umieszczone w prześwitach przęseł bocznych ‒ św. Dominik i św. Franciszek z Asyżu ‒ dopełniają programu dekoracji rzeźbiarskiej.
Rzeźby grupy Ukrzyżowania
Mimo późniejszych niefortunnych uzupełnień i amatorskich konserwacji rzeźby grupy Ukrzyżowania stanowią ciekawy przykład nowego podejścia do ugruntowanego tradycją tematu. To nowatorskie ujęcie wyraża się w dworskiej elegancji postaci.
Święty Jan ukazany został w pozie nieledwie tanecznej, jakże świecka jest suknia św. Marii Magdaleny ze zbyt głębokim dla sztuki religijnej dekoltem. Lekko pochylona figura Matki Bożej Bolesnej ‒ dyskretnie ocierającej łzy, z ramieniem odwiedzionym w teatralnym geście i chustą nieco uniesioną nad ufryzowanymi włosami ‒ przywodzi na myśl wizerunek wytwornej damy.
Jako jedyna z całego zespołu została zauważona przez badaczy – prof. Jan Ostrowski zestawiał ją z ośmioma snycerskimi dziełami XVIII‑wiecznej rzeźby lwowskiej przedstawiającymi Matkę Bożą Bolesną, które wykonują podobny gest i wykorzystują ten sam schemat ikonograficzno-kompozycyjny.
Boczne ołtarze i ich rola w obrzędach Pasji
Ołtarze boczne, identyczne parami pod względem architektonicznym, w miarę zbliżania się ku prezbiterium mają bardziej skomplikowaną formę i obfitsze dekoracje. Cztery ołtarze ustawione na zamknięciach naw i przy łuku tęczowym zostały wzbogacone rzeźbami świętych bernardyńskich i puttów. Górne kondygnacje wypełnione są kolejnymi stacjami Drogi Krzyżowej. Dzięki temu ołtarze zyskują nowe znaczenie – poza podstawową funkcją liturgiczną zostały włączone w obrzędowość Pasji.
Białe, stiukowe płaskorzeźby umieszczone na niebieskim tle pod względem formalnym przywodzą na myśl górne kondygnacje rokokowych ołtarzy bocznych wileńskiego kościoła dominikanów pw. Świętego Ducha. Pozwala to poszukiwać genezy takiego rozwiązania wśród dokonań południowoniemieckich środowisk artystycznych i tworzonych w tamtejszym kręgu stiukowych ołtarzy. Nie chodzi tu o podobieństwa formy czy sposobu wykonania, a o pomysł umieszczenia w górnej kondygnacji dekoracji z białego stiuku na błękitnym tle, przywodzącej na myśl porcelanowe wyroby Wedgwooda.
Zapewne nie są to jedyne realizacje tego typu, można jednak się pokusić o twierdzenie, że w warstwie treściowej grodzieńska Droga Krzyżowa plasuje się wysoko – przedstawienie Ukrzyżowania, które pośrednio nawiązuje do wezwania świątyni, wyeksponowano na poczesnym miejscu w ołtarzu głównym, pozostałe zaś Stacje stanowią element narracyjny architektury ołtarzy bocznych.
Dorota Piramidowicz
