Pomnik Fryderyka Chopina w Parku Monceau w Paryżu Polonika

(Bez)dźwięczna ikonografia

W pomniku Fryderyka Chopina znajdującym się w paryskim Parku Monceau, położonym w sercu 8. dzielnicy Paryża, znanej m.in. z Pól Elizejskich, Jacques Froment-Meurice (1864–1947) dźwięk i emocje towarzyszące grze oraz słuchaniu zasugerował kilkoma zabiegami. Jednym z nich było ukazanie kompozytora w skupieniu siedzącego przy klawiaturze fortepianu. Innym – usytuowanie skrzydlatej Muzy, udzielającej kompozytorowi natchnienia poprzez rozsypywanie kwiatów (będących metaforami dźwięków) ponad jego sylwetką. Kolejnym – wprowadzenie do kompozycji postaci kobiety – alegorii Słuchu – spoczywającej u stóp wirtuoza, z oczami zasłoniętymi dłonią na znak koncentracji na przeżyciach wewnętrznych.

Nastrój (niem. Stimmung)

Całość kompozycji została utrzymana w melancholijnym tonie, co odpowiadało wizji autora monumentu. Jak bowiem rzeźbiarz wyjaśnił w rozmowie z Henrim de Wendelem, opublikowanej w czasopiśmie „Paris” 19 grudnia 1895 r., wizerunek Chopina – inspirowany fotografią kompozytora wykonaną w dniu jego śmierci oraz licznymi szkicami Félixa-Josepha Barriasa i Eugène’a Delacroix – miał oddać nie tyle fizyczne podobieństwo, ile aurę towarzyszącą portretowanemu:

„Nie wiem, czy Chopin jest w pełni podobny, w każdym szczególe, i nie chcę tego wiedzieć. Tym, co staram się oddać, nie jest wierne odtworzenie rysów twarzy, lecz ogólna ekspresja, taka, jaką się widzi przede wszystkim dzięki wyobraźni. Nie zaniedbałem, rzecz jasna, dokumentacji ani życia, lecz przede wszystkim starałem się ukazać Chopina tak, jak widzą go ci, którzy patrzą na niego przez pryzmat jego twórczości. Dla nas Chopin jest autorem »Nokturnów« i »Marszu żałobnego«, jest mglistym i melancholijnym pisarzem, melancholijnym nawet w swoich walcach. To właśnie takiego Chopina starałem się ukazać”.

Tło powstania pomnika – zainteresowanie zagadnieniem powinowactwa sztuk 

Choć kompozycja Froment-Meurice’a zajmuje w pejzażu 8. dzielnicy Paryża prestiżową lokalizację, prawdopodobnie nikt dotąd nie podjął próby opisania jej z perspektywy zabiegów zastosowanych przez artystę, które miały na celu uchwycenie „niemożliwego” – wydobywania dźwięków i słuchania. Realizacja nie była dotąd również analizowana w kontekście problemu powinowactwa sztuk (fr. correspondance), rozumianego – zgodnie z definicją historyka sztuki, Andrzeja Pieńkosa – jako „próby upodobnienia struktury sztuk, przejęcia od siebie nawzajem środków wyrazu, budowania analogicznych sposobów odbioru”. Tymczasem to właśnie na okres powstania pomnika – przełom XIX i XX w. – przypadło apogeum zainteresowania tym zagadnieniem wśród artystów, które znalazło oddźwięk m.in. w popularności wizerunków Chopina, zaliczanego już wówczas do grona najważniejszych kompozytorów romantycznych.

Historia powstania pomnika

Pierwsza zbiórka publiczna

W październiku 1894 r. francuski pianista i kompozytor F.-Henry Péru (1829/1830–1922), rzekomy uczeń Chopina, ogłosił na łamach „Le Petit Parisien” zbiórkę publiczną na realizację pomnika kompozytora. Wkrótce, w efekcie jego działań, powołano komitet budowy monumentu w składzie: Jules Massenet (1842–1912, kompozytor), Armand Silvestre (1837–1901, poeta), Alfred Guilmant (1837–1911, organista), Georges Mathias (1826–1910, pianista), Philippe Maquet (wydawca muzyki), Adolphe Aderer (1855–1923, krytyk, dziennikarz „Le Temps”), Charles Darcours (1824–1895, krytyk muzyczny „Le Figaro), Juliens („Débats”). Skarbnikiem Komitetu był Grand, a sekretarzem został F.-H. Péru.

W lutym 1895 r. komitet odrzucił propozycję rzeźby autorstwa Cypriana Godebskiego (1835–1909) oraz płaskorzeźby Georges’a Dubois (1865–1934). Tę drugą z powodu niespełnienia warunków formalnych – podjęto bowiem decyzję o tym, że monument ma być kompozycją pełnoplastyczną. Do rywalizacji dołączyli Ernest Appolinaire Damé (1845–1920) oraz Jacques Froment-Meurice. Prace zdeponowano w sekcji sztuk pięknych ratusza do dyspozycji komisji złożonej z polityków i radnych miejskich.

Po obradach, uchwałą z dnia 12 lipca 1895 r., wyznaczono Park Monceau (w północno-zachodniej części Paryża) na lokalizację pomnika Chopina, a jego wykonanie powierzono Jacques’owi Froment-Meurice’owi. Decyzja ta została ogłoszona w prasie. Wkrótce Dubois na łamach „Revue Rouge” zakwestionował dokonany wybór, domagając się realizacji innego (własnego) projektu.

Spór o formę i autora pomnika rozgorzały wśród członków komitetu, polityków, intelektualistów oraz przedstawicieli środowisk artystycznych skłonił Péru do opublikowania w styczniowym numerze „Petit Parisien” (1896) oświadczenia o braku rozstrzygnięcia konkursu i niesfinalizowaniu zbiórki.

W lipcu 1897 r. komitet ogłosił w prasie nazwisko nowego wykonawcy pomnika. W odpowiedzi, w sierpniu tego samego roku Froment-Meurice wystąpił na drogę sądową, domagając się uznania swoich praw do funduszy zebranych na budowę monumentu. Wynik prowadzonego wówczas postępowania pozostaje nieznany.

Druga zbiórka publiczna

W 1899 r. ogłoszono drugą publiczną zbiórkę na realizację pomnika Fryderyka Chopina, tym razem ze wskazaniem autora projektu – Georges’a Dubois. Środki zebrane podczas tej subskrypcji umożliwiły finalnie realizację dwóch rzeźb – popiersia Chopina autorstwa Dubois w Parku Luksemburskim oraz pełnoplastycznej rzeźby Froment-Meurice’a w Parku Monceau. Inauguracji tego drugiego pomnika dokonano dnia 19 lipca 1906 r. Na łamach „Le Patriotisme” z 22 lipca 1906 r. komentowano:

„Wydaje się, że modne stało się nadrabianie straconego czasu poprzez ustawianie dwóch pomników zamiast jednego dla postaci, które czekały na ten rodzaj hołdu dłużej niż było to rozsądne”. 

O tym pomniku i innych polonikach związanych z Fryderykiem Chopinem więcej w bazie poloników.

Maria Muszkowska