Niezrealizowany testament Tadeusza Kościuszki
Zachowane dokumenty z przeszłości są niejednokrotnie „żywym dowodem” historycznych zdarzeń i faktów. Szczególnie, gdy działania ich autorów wyprzedzały znacząco swoją epokę. Tak jest w przypadku testamentu Tadeusza Kościuszki.
Tadeusz Kościuszko – bohater narodów amerykańskiego i polskiego
Najczystszy syn wolności jakiego poznałem (…) i to wolności dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych i bogatych. Thomas Jefferson
Tadeusz Kościuszko (1746–1817) to jedna z najpopularniejszych i najczęściej upamiętnianych (tak w kraju, jak i za granicą) postaci polskich dziejów. Szersza prezentacja jego życiorysu jest zatem zbyteczna. To uczestnik przegranej wojny w obronie Konstytucji 3 maja (1792) i Naczelnik nieudanego powstania (insurekcja kościuszkowska, 1794), ostatniej próby ratowania Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Należał do pierwszej z szeregu fal emigrantów polskich, których potomkowie żyją dziś chyba we wszystkich krajach świata.
Marcin Jabłoński, Tadeusz Kościuszko, 1827, olej na płótnie, własność prywatna; domena publiczna
Warto przypomnieć, jak trafił do USA, gdzie miał istotny udział w uzyskanie przez ten kraj niepodległości (do dziś, obok „Ojców-Założycieli”, bywa nazywany jednym z „Wujów-Założycieli”).
Kościuszko był absolwentem Szkoły Rycerskiej w Warszawie (w stopniu kapitana) i Akademii Wojskowej szwoleżerów gwardii królewskiej w Wersalu (Paryż), gdzie nauczano najnowszych koncepcji fortyfikacji. Nie znalazł jednak zatrudnienia ani w wojsku Rzeczypospolitej, ani armii elektora Saksonii. Wrócił więc do Paryża, a stamtąd wyruszył do USA, gdzie został przyjęty do Armii Kontynentalnej, której chronicznie brakowało wykształconych oficerów.
Uczestniczył w fortyfikowaniu m.in. Filadelfii i West Point, a jego umocnienia podczas bitwy pod Saratogą (1777, punkt zwrotny wojny) nie pozwoliły ujść jednej z brytyjskich armii z pułapki i doprowadziły do jej kapitulacji. Po zakończeniu walk otrzymał awans na stopień generała brygady, ok. 200 ha ziemi w Ohio i 18 912 USD nagrody (płatnej w rocznych ratach). Wrócił jednak do ojczyzny.
W 1797 r., po uwolnieniu przez cara, jeszcze raz odwiedził Stany Zjednoczone, gdzie był owacyjnie witany. Zaprzyjaźnił się z Thomasem Jeffersonem (jednym z autorów Deklaracji niepodległości, trzecim prezydentem USA, wówczas wiceprezydentem), a jego wpływowi sympatycy przeforsowali w Kongresie wypłatę Tadeuszowi Kościuszce zaległego wynagrodzenia. Kilkanaście miesięcy później Kościuszko opuścił młodą republikę na zawsze.
Order Cyncynata dla Tadeusza Kościuszki
Cyncynat (V w. p.n.e.) to jedna z najpopularniejszych postaci starożytności rzymskiej, wzór cnót obywatelskich. Gdy Rzymianom źle szła wojna z Ekwami, Senat odwołał się do wypróbowanego, ale ryzykownego środka zażegnywania kryzysów: powołał dyktatora, urzędnika mającego przez sześć miesięcy władzę absolutną. Ryzyko tkwiło w tym, że ów mógł kryzys szybko zażegnać, a przez pozostały czas sprawowania urzędu, dbać o własne korzyści.
Zgodnie z legendą, gdy delegacja senatorów przybyła do Cyncynata obwieścić mu jego nominację, ten orał pole. Wrócił do orki już piętnaście dni później – po tym, jak pokonał wrogów, odbył należny mu triumf i zrzekł się urzędu.
Michał Stachowicz, Jerzy Waszyngton odznacza Kościuszkę Orderem Cyncynata, 1818, tempera na płótnie; domena publiczna
Na jego cześć nazwano w USA miasto Cincinnati. Założono także w 1783 r. Towarzystwo Cyncynatów, czyli związek kombatantów wojny o niepodległość (1775–1783), zrzeszające najbardziej zasłużonych oficerów. Członkiem tego towarzystwa był, jako jeden z trzech cudzoziemców, Tadeusz Kościuszko. Został odznaczony Orderem Cyncytata przez prezydenta USA Jerzego Waszyngtona.
Testament Tadeusza Kościuszki zostawiony w USA
Ostatni rycerz, ale pierwszy Polak z nowoczesnym zrozumieniem braterstwa i równości. Jules Michelet
Tadeusz Kościuszko wyjeżdżał z USA w pośpiechu, incognito (z fałszywym paszportem, który załatwił Jefferson). Nim odpłynął (5 maja 1798 r.), sporządził ‒ przy pomocy właśnie Jeffersona (z wykształcenia prawnika) ‒ zachowany do dzisiaj testament w formie listu do amerykańskiego przyjaciela (którego uczynił wykonawcą ostatniej woli).
Upraszam pana Jeffersona, aby w razie, gdybym zmarł bez testamentu, wykupił z mych pieniędzy i wyzwolił tylu Murzynów, by pozostała suma wystarczyła na ich edukację i utrzymanie. To jest, aby każdy z nich poznał z góry obowiązki obywatela w wolnym państwie i wiedział, że musi bronić swej ojczyzny przed wrogami zarówno obcymi, jak i wewnętrznymi, którzy chcieliby zmienić Konstytucję na gorsze, żeby ich potem stopniowo zakuć w niewolę, aby miał dobre i ludzkie serce, wrażliwe na cierpienia drugich.
Tadeusz Kościuszko pochodził ze starego rodu szlacheckiego, osiadłego w ziemi brzeskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale największy wpływ na jego poglądy polityczno-społeczne wywarł kilkuletni pobyt w przedrewolucyjnej Francji. Gdy był w kraju (1784–92), mimo bardzo niewielkich dochodów, zmniejszył poddanym w swoich dobrach wymiar pańszczyzny z 4 do 2 dni w tygodniu i zupełnie zwolnił z niej kobiety (nie zjednał tym sympatii miejscowej szlachty). W 1792 r. król chciał mu nadać Order Orła Białego, ale Kościuszko miał odmówić, jako zdeklarowany republikanin.
Testament Tadeusza Kościuszki, 1798, Miscellaneous Virginia Papers, MSS 10459-a, Albert and Shirley Small Special Collections Library, University of Virginia, Charllotesville
Cytowany testament powstał wkrótce po otrzymaniu przez Tadeusza Kościuszkę zaległej nagrody od Kongresu. Mimo tarapatów finansowych, w jakich się znajdował, bez wahania przeznaczył ją na szczytny cel. Mimo że Kościuszko podtrzymał swoją wolę również w ostatnim z listów do Thomasa Jeffersona (napisanym miesiąc przed śmiercią), amerykański polityk nie zrealizował testamentu.
W 1852 r. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych Ameryki uznał ten dokument za nieważny, nakazując wypłacenie funduszy spadkobiercom Tadeusza Kościuszki w Europie.
Ostatni testament Tadeusza Kościuszki
Kościuszko, już jako sędziwy Naczelnik, sporządził w 1817 r. ostatni ze swoich testamentów, w którym umieścił zapis: Czując głęboko, że poddaństwo przeciwne jest prawu natury i pomyślności narodów, oświadczam niniejszem, iż znoszę je zupełnie i na wieczne czasy w majątku moim Siechnowicze, w województwie Brzesko-Litewskim położonem, tak w imieniu własnem, jak i jego przyszłych posiadaczy. Uznaję więc mieszkańców wsi, do majątku tego należącej, za wolnych obywateli i nieograniczonych niczem właścicieli posiadanych gruntów. Uwalniam ich od wszelkich bez wyjątku danin, pańszczyzny i powinności osobistych, do których dotąd względem właścicieli majątku tego byli obowiązani. Wzywam ich tylko, aby dla dobra własnego i kraju starali się o zakładanie szkół i szerzenie oświaty.
Niestety, także tej dyspozycji nie zrealizowano (zakaz cara Rosji), podobnie jak zapowiedzi o zniesieniu poddaństwa chłopów, zawartej w pierwszym punkcie Uniwersału Połanieckiego ‒ programowej deklaracji insurekcji kościuszkowskiej (1794).
Swoimi wolnościowymi i egalitarnymi poglądami Tadeusz Kościuszko wyprzedzał epokę, w której przyszło mu żyć.
Piotr Goltz
