Kościół Znalezienia Krzyża Świętego - najstarszy kościół katolicki w Grodnie Polonika

Fundacja i powstanie kościoła pw. Znalezienia Krzyża Świętego

Najstarszy dokument związany z grodzieńskimi bernardynami pochodzi z 15 lutego 1494 r., kiedy to wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk nadał im miejsce dawnego dworu książęcego ‒ plac z ogrodem i sadem położony nad Niemnem. Z nieznanych przyczyn zamierzona fundacja nie doszła do skutku i została zrealizowana dopiero w sto lat później.

Akwarela N. Ordy (ok. 1864), zb. MNK

Pierwsi bernardyni przybyli do Grodna w 1595 r., a budowa ich siedziby trwała ponad dwadzieścia lat. Źródła notują wielu donatorów grodzieńskiego zespołu bernardynów. Według miejscowej legendy do powstania świątyni znacznie się przyczynili żołnierze wojsk koronnych i litewskich, którzy podczas przemarszu przez Grodno mieli podjąć uchwałę, by „każdy rycerz od kopyta końskiego dał po talarze na fundusz i fabrykę kościoła”, co w sumie stanowiło niebagatelną kwotę 4008 florenów. Dzięki tym ofiarom budowa mogła być kontynuowana, a konsekracji nowopowstałej świątyni dokonał 13 maja 1618 r. biskup wileński Eustachy Wołłowicz, co upamiętnia stosowna tablica wmurowana w jeden z filarów.

Fazy budowy kościoła bernardynów

Bryła świątyni powstała w kilku fazach, toteż nosi znamiona różnych epok stylowych. Najstarszą, jeszcze gotycką, reprezentuje prezbiterium będące częścią pierwszego kościoła zbudowanego w latach 1595‒1600, prawdopodobnie według kanonu wytyczonego przez grodzieńską farę pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, zwaną Farą Witoldową. Kolejny etap powstawania zespołu należy wiązać z muratorami lubelskimi i lubelskim kościołem bernardynów, który należy przyjąć za bezpośredni wzorzec kościoła grodzieńskiego.

Widok kościola sprzed 1939

Na bryłę budowli miały wpływ różne wydarzenia ‒ zarówno świątynia, jak i klasztor częściowo uległy zniszczeniu w czasie najazdu moskiewskiego w 1656 r. Niespełna wiek później, w 1753 r., Grodno nawiedziły dwa duże pożary, w których poważne straty ponieśli także bernardyni: spłonęły dachy kościoła i klasztoru, ogień naruszył konstrukcję dzwonnicy i zniszczył dzwony, spaliły się też wszystkie drewniane zabudowania gospodarcze. Szkody zostały wkrótce naprawione i zapewne podczas prowadzonych wówczas prac budowlanych wystawiono dwie górne kondygnacje dzwonnicy inspirowane wileńskim barokiem, a na odbudowanej wieży zainstalowano zegar z kurantami.

Wyposażenie wnętrza

Lata osiemdziesiąte XVIII w. to czas szeroko zakrojonych prac nad nowym wystrojem i wyposażeniem wnętrza. Właśnie wtedy powstał istniejący do dzisiaj zespół ołtarzy, wśród których okazałością i formą wyróżnia się ażurowy, przestrzenny ołtarz główny wypełniający półkolistą przestrzeń zamknięcia prezbiterium. W jego polu głównym, przy drewnianym krucyfiksie ustawione zostały stiukowe figury Matki Boskiej, św. Jana i klęczącej św. Marii Magdaleny, dekoracji rzeźbiarskiej dopełniają zaś figury umieszczone w prześwitach przęseł bocznych ‒ św. Dominika w rozwianym płaszczu i św. Franciszka z Asyżu.

Wnętrze kościoła, fot. D. Piramidowicz

O charakterze wnętrza zdecydowanie decyduje wyposażenie o barokowo-klasycystycznych cechach stylowych. Warto jednak pamiętać, że w kościele zachowały się również elementy wcześniejsze. Należy do nich choćby pochodząca z lat osiemdziesiątych XVII w. dekoracja stiukowa kaplicy Loretańskiej, która ‒ mimo niefortunnych uzupełnień i kolejno nakładanych warstw pobiał ‒ jest bardzo interesująca zarówno pod względem treści, jak i form ukazanych grup rzeźbiarskich.

Przed połową XVIII w. sprawiono wielkie organy z prospektem o pięciu potężnych wielobocznych wieżach. Każdą z nich wieńczył wysoki cokół, na którym stały duże rzeźby: na środkowej Chrystus z wagą i globem, na pozostałych ‒ święci bernardyńscy. Wśród malowideł ściennych największym przedstawieniem była rozbudowana scena nad łukiem tęczowym, przedstawiająca Wniebowzięcie Marii i towarzyszące jej postacie klęczących świętych i papieży. Zarówno malowidło, jak i wspomniany prospekt obecnie nie istnieją i znane są jedynie ze źródeł archiwalnych i starych fotografii.

Dalsze dzieje kościoła bernardynów w Grodnie

W XVII i XVIII w. w klasztorze bernardyńskim odbywały się posiedzenia sejmików szlachty powiatu grodzieńskiego, a o tym że bywały burzliwe, świadczy uchwała z roku 1715, która polecała wypłacić zakonnikom 300 zł odszkodowania za połamane ławki.

Panorama Grodna 1935, neg. zb. IS PAN

Kościół stał się świątynią parafialną 14 VIII 1852 r., jeszcze przed formalną kasatą klasztoru. Zakonnicy udali się m.in. do Iwia; dwóch zostało w Grodnie, pełniąc funkcję kapelanów w grodzieńskich zgromadzeniach panien bernardynek i brygidek.

W świątyni pobernardyńskiej 2 XI 1894 r. odbył się ślub Elizy z Pawłowskich Orzeszkowej z jej drugim mężem, grodzieńskim adwokatem Stanisławem Nahorskim. W jeden z filarów świątyni już za czasów współczesnych (1991) została wmurowana tablica pamiątkowa ku czci pisarki.

Wiek XX

W latach międzywojennych zmieniało się bezpośrednie otoczenie świątyni – gruntownie odnowiono ceglany mur dawnego cmentarza grzebalnego, przebudowano też bramę z ulicy do podwórza kościelnego, które zyskało również z dwóch stron żelazne kraty wykonane w miejscowej Szkole Rzemiosł Polskiej Macierzy Szkolnej.

Widok na łuk tęczy, fot. D. Piramidowicz

W 1941 r. wskutek ostrzału artyleryjskiego zawaliło się sklepienie nad zachodnią częścią kościoła. Pod gruzami zniknęły wspaniałe XVIII‑wieczne organy i trzy barokowe ołtarze z dawnej kaplicy św. Barbary. Pożar zniszczył dach świątyni i hełm wieży, częściowo spłonęły również zabudowania gospodarcze. Klasztor przetrwał pożogę bez większych zmian. Po drugiej wojnie światowej mieściły się tam laboratoria, biura sądowe i stacja sanitarno-epidemiologiczna.

Władze Grodna 17 VIII 1990 r. zwróciły Kościołowi klasztor pobernardyński, w którego murach od 1 września tegoż roku oficjalnie rozpoczęło działalność Wyższe Seminarium Duchowne, założone przez biskupa Tadeusza Kondrusiewicza.