Muzeum Sztuki Współczesnej w Skopje
Budynek muzeum „zawieszony” jest nad miastem. Biała, wydawać by się mogło z daleka, bezokienna bryła, stoi na wzgórzu Kale w sąsiedztwie starej, otomańskiej twierdzy. Naturalne walory lokalizacji wykorzystali warszawscy architekci i stworzyli niezwykłą przestrzeń, artystyczną kapsułę czasu z przełomu lat 50. i 60. XX w. Magazyny muzealne skrywają jedną z najliczniejszych polskich kolekcji dzieł sztuki poza granicami kraju. Prace artystów plastyków, profesorów i ich studentów podarowane, podobnie jak projekt budynku, w geście solidarności miastu, którego zasoby muzealne unicestwiło trzęsienie ziemi.
Skopje ‒ miasto solidarności świata
W następstwie trzęsienia ziemi 26 lipca 1963 r. zniszczeniu uległo trzy czwarte zabudowy macedońskiej stolicy. Świat ruszył Skopje na pomoc. Przywódca ówczesnej Jugosławii, Josip Broz Tito, uczynił bowiem z niej kraj „trzeciej drogi”, niesprzymierzony militarnie z siłami Wschodu ani Zachodu. W pełni zimnej wojny Skopje stało się miejscem, gdzie pod skrzydłami ONZ, spotkali się w projekcie odbudowy miasta fachowcy i autorytety z obu zantagonizowanych bloków. Do zrujnowanego miasta napływali eksperci różnych dziedzin; z pomocą urbanistów, w tym specjalistów z Pracowni Urbanistycznej Warszawy, kreślony był nowy plan miasta, czyli Skopje MASTER PLAN (1964‒1965). Ponad 80 państw świata pomagało miastu, a niektóre z nich darowały mu budynki użyteczności publicznej – szkoły, przedszkola, szpitale, biblioteki, centra sportowe.
Muzeum bez siedziby
Wciąż jednak brakowało budynku, który pomieściłby powstającą ad hoc kolekcję dzieł sztuki spływających do miasta z całego świata. Odzew na apel Skopje skierowany do świata w październiku 1963 r., w Nowym Jorku, na IV Kongresie Międzynarodowego Stowarzyszenia Sztuk Plastycznych (L’association internationale des arts plastiques, AIAP) – zaskoczył wszystkich. Z braku lepszej lokalizacji napływające dzieła sztuki magazynowane były tymczasowo w jednym z wojskowych hangarów postawionych na przedmieściach. W lutym 1964 r. powołano do życia muzeum, które ‒ choć rozpoczęło działalność wystawienniczą ‒ jeszcze przez długi czas nie miało stałej siedziby. Jego dyrektor, Boris Petkovski, zabiegał o to, by projekt muzeum stworzył dla Skopje sam Le Corbusier. Ten jednak odmówił.
Warszawskie „Tygrysy” twórcami muzeum w Skopje
W listopadzie 1965 r., podczas wizyty delegacji partyjno-rządowej PRL w Skopje, zapadła ostateczna decyzja polskiej strony o podarowaniu miastu projektu budynku, który stałby się siedzibą Muzeum Sztuki Współczesnej (PRL plasowała się w pierwszej dziesiątce państw-darczyńców).
Krajowy konkurs Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP) ogłoszony został 9 stycznia 1966 r. Wpłynęło 89 propozycji. Nie miał to być pomnik ani mauzoleum, a raczej „akcent optymistycznej przyszłości”, jak w sprawozdaniu z konkursu pisał sędzia konkursowy, architekt Jerzy Hryniewiecki w miesięczniku „Architektura” (1966, nr 10). Wyniki ogłoszono 16 maja 1966 r. Zwycięzcą był projekt nr 16 autorstwa zespołu w składzie: Jerzy Mokrzyński, Wacław Kłyszewski i Eugeniusz Wierzbicki, w środowisku nazywanych żartobliwie „Tygrysami”.
Opracowywanie dokumentacji technicznej budynku trwało do kwietnia 1968 r. Budowa ruszyła w kwietniu 1969 r. i była finansowana przez samych Jugosłowian. Budynek został zbudowany na planie kwadratu o długości krawędzi równej 42,5 m. Wzniesiony z żelbetu jest zabezpieczony przed ruchami sejsmicznymi. Większość ścian jest betonowa, przy tym zewnętrzne ściany zostały pokryte białym marmurem. Marmurowe posadzki ułożono także na parterze.
Muzeum otwarto uroczyście 13 listopada 1970 r. w Dzień Wyzwolenia Skopje. Od 2014 r., po dłuższej przerwie spowodowanej remontem, budynek znów służy zwiedzającym.
Projekt muzeum w ruchu
Ciekawostką jest to, że wśród prac konkursowych znalazł się projekt budynku wybitnego, polsko-fińskiego architekta i teoretyka architektury Oskara Hansena (1922‒2005) z zespołem, choć słowo „budynek” jest tu nieprecyzyjne i ograniczające. Propozycja zakładała stworzenie muzeum w formie czegoś na kształt ruchomej rzeźby, tworzonej przez kilka hydraulicznie poruszanych niby-parasoli. Czymże jest muzeum sztuki nowoczesnej? – pytał sam Hansen. Nikt przecież w ogóle nie wie, jak sztuka będzie wyglądała w przyszłości. Tak więc, muzeum-laboratorium, „muzeum nieskończonych możliwości”, było ‒ jego zdaniem ‒ pomysłem jak najbardziej uzasadnionym. O wiele bardziej niż znana z przeszłości „przechowalnia do wieszania dzieł”.
Podarowana kolekcja
Światowa zbiórka dzieł dla Skopje obfitowała w prace artystów tej klasy co Pablo Picasso czy Henry Moore. „Zgłaszam obraz dla Muzeum w Skopje, olej, format 100 × 60, tytuł Dom zburzony” ‒ podpisano Sienicki Jacek. Listy podobnej treści można znaleźć w pożółkłej teczce opisanej jako „Dary polskich plastyków dla Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Skopje”, przechowywanej w warszawskim Archiwum Akt Nowych.
To niepełna historia czterech zbiórek przeprowadzonych atach 1964‒1967 przez Związek Polskich Artystów Plastyków (ZPAP) oraz współpracujący z nim Polski Komitet Narodowy Międzynarodowego Stowarzyszenia Sztuk Plastycznych (PKN AIAP; druga zbiorka). Obie organizacje zwracały się listami imiennymi do twórców i twórczyń. Apele odniosły skutek. W pierwszej zbiórce, do listopada 1964 r., zebrano prace: m.in. Jana Berdyszaka, Tadeusza Brzozowskiego, Józefa Gielniaka, Benona Liberskiego, Jerzego Nowosielskiego, Jerzego Panka czy Konrada Srzednickiego.
Do warszawskiej siedziby ZPAP płynęły kolejne dary. Prace transzami przesyłane były do Skopje. Ostatnia zbiórka gromadziła rzeźby i medale, wystawione we wrześniu 1967 r. w Galerii Rzeźby na eskpozycji „Rzeźba. Wystawa darów dla Skopje”. Były to prace m.in. Bronisława Chromego, Władysława Frycza, Józefa Kandefera, Stanisława Kulona, Ludwiki Nitschowej, Tadeusza Siekluckiego, Karola Tchorka czy Stanisława Wakulińskiego.
Dziś kolekcja powstała w geście solidarności liczy ponad 200 prac przeszło 130 polskich artystów i artystek. Jest jedną z najliczniejszych kolekcji „narodowych” w skopijskim muzeum.
Kinga Nettmann-Multanowska
