Kościół pw. Wszystkich Świętych w Święcianach | Polonika

Święciany – zarys dziejów miasta

W dolinie, po obu stronach rzeki Mery (Kuny) położone są Święciany, ok. 80 km na północny wschód od Wilna, na historycznym trakcie wiodącym ze stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego do Połocka i Witebska. W XV w. były jedną z siedzib litewskiego dworu wielkoksiążęcego i ośrodkiem produkcji rzemieślniczej. Prawa miejskie otrzymały już w 1486 r. i tym samym są dzisiaj jednym z najstarszych miast na Litwie.

W XV‒XVI w. Święciany należały do potężnego rodu Gasztołdów. W 1565 r. były notowane jako siedziba jednego z trzech sądów ziemskich powiatu oszmiańskiego. Po rozbiorach Święciany znalazły się w guberni litewsko-wileńskiej (od 1840 r. – wileńskiej), od 1837 r. jako własność rosyjskiego skarbu państwa.

Z innych ważniejszych wydarzeń dziejowych w historii miasteczka odnotować należy rok 1812: grabieże wojsk rosyjskich oraz późniejszy przemarsz wojsk napoleońskich idących na Moskwę (w lipcu „owego roku” Napoleon miał przyjmować w Święcianach defiladę swoich wojsk). Miasto i jego okolice były również widownią starć z Moskalami zarówno w trakcie powstania listopadowego, jak i styczniowego.

U schyłku XIX w. „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (tom XI, 1890 r.) opisywał Święciany jako: „Miasto w powiecie guberni wileńskiej […] na północny-wschód od Wilna o 11,5 wiorst w odległości od stacji drogi żelaznej warszawsko-petersburskiej (Święciany), w okolicy mało ludnej, poprzecinanej jeziorami i bagnami. Ma 423 domy (2 murowane), 6795 mieszkańców (1880 r.), w tej liczbie 613 prawosławnych, 813 katolików, 880 rozkolników, 2 ewangelików, 4480 żydów, 7 mahometan […]. W mieście znajduje się cerkiew prawosławna drewniana pw. św. Piotra i Pawła, kościół katolicki parafialny, 3 domy modlitwy żydowskie […]. Miasto nie ma żadnego znaczenia pod względem handlowym i przemysłowym. W 1868 r. było tam 124 rzemieślników i browar piwny […]. Kościół katolicki parafialny, drewniany, na murowanym fundamencie, pod wezwaniem Wszystkich Świętych, fundowany pierwotnie przez wielkiego księcia Witolda (1414 r.?), w 1638 r. odnowiony, konsekrowany przez Abrahama Wojnę, biskupa wileńskiego, w 1816 r. przebudowany przez proboszcza ks. Niedźwiedzkiego, odresturowany w latach 1846–1847 staraniem ówczesnego proboszcza ks. Mikołaja Kozłowskiego. Parafia katolicka dekanatu święciańskiego ma 12 233 wiernych […]. Dekanat święciański ma 15 parafii […] i 73 041 wiernych”.

W maju 1919 r., pod miastem wojska polskie rozbiły oddziały sowieckie, ale w lipcu 1920 r. przegrały walkę z bolszewikami zmierzającymi na Warszawę. Po tzw. buncie Żeligowskiego powiat święciański wszedł w skład Litwy Środkowej, by w marcu 1922 r. ostatecznie zostać przyłączonym do Rzeczypospolitej.

Krótka historia kościoła w Święcianach

Fundatorem pierwszej świątyni w Święcianach  był (zapewne w drugiej dekadzie XV w.) wielki książę litewski Witold (1354 lub 1355‒1430).W latach 1634‒1636 wzniesiony został nowy kościół, który nieco ponad sto lat później został poddany gruntownemu remontowi. Kolejne restauracje świątyni odbywały się w 1820 i 1853 r.

Projekt nowego, murowanego kościoła został opracowany w 1885 r., ale pozwolenie na budowę wydano dopiero kilka lat później. Neostylowa świątynia, w obecnym kształcie, stanęła w końcu XIX w. Konsekrowana została w 1899 r. przez ówczesnego ordynariusza wileńskiego, bp. Stefana Aleksandra Zwierowicza. Fundatorem kościoła i ołtarza głównego (neogotyckiego, drewnianego) był Polak służący w wojsku rosyjskim gen. Kazimierz Czechowicz (1847–1923), który zobowiązał się wobec władz carskich do wystawienia w Święcianach także cerkwi, co też uczynił.

Kazimierz Czechowicz był absolwentem Nikołajewskiej Szkoły Kawalerii, w ciągu 45 lat służby w armii carskiej stacjonował w garnizonach w Irkucku, Sankt Petersburgu i Taszkiencie. Służbę zakończył w Odessie jako dowódca 5 Okręgu Pogranicznego w Samodzielnym Korpusie Straży Granicznej. W stopniu generała-lejtnanta przeszedł w 1909 r. na emeryturę. Był właścicielem dworu Święcianka koło Święcian. Zmarł w 1923 r. Spoczął w rodzinnej kwaterze we wsi Grygaluny.

Kościół w Święcianach – architektura i wyposażenie

Teren kościoła święciańskiego otoczony jest kutym ogrodzeniem na niskim, kamiennym murze. Sama świątynia jest trójnawowa z zamkniętym trójbocznie prezbiterium; dwuwieżowa. Jej plan nawiązuje do struktury bazyliki romańskiej z dominującą nawą główną. Dwudrzwiowe wejście główne zakończone jest łukiem, którego elementy stanowią odwołanie do archiwolt (zdobione ornamentami, profilowane lico łuku) i zdobień rzeźbiarskich stosowanych w kościołach średniowiecznych.

Nawa główna kościoła, o wysokości 13 metrów, oddzielona jest od niższych naw bocznych arkadami wzniesionymi na filarach. Tuż za wejściem głównym do świątyni znajdują się zlokalizowane obustronnie schody, które prowadzą na chór muzyczny.

Ołtarz główny Wszystkich Świętych jest drewniany,  trójkondygnacyjny. Jego centralną część zdobi obraz Matki Bożej ze świętymi, boczne zaś wypełniają figury świętych w niszach. Elementy dekoracyjne ołtarza są złocone, nawiązują stylistycznie do wzorów gotyckich. Konstrukcję wieńczą trójkątne wimpergi (dekoracyjne wykończenie), dekorowane czołgankami (kamienne narożne ozdoby) i kwiatonami (kwiaty o rozłożonych pączkach w otoczeniu zazwyczaj czterech liści na kilku poziomach). Drewnianą ambonę, zwieńczoną baldachimem z frontonem i krzyżem, ozdabiają prostokątne płyciny z rozetami oraz złocone wsporniki wolutowe.

W 1998 r. kościół został gruntownie odnowiony, a rok później obchodził setną rocznicę konsekracji.

Tomasz Balbus