Viļaka, kościół Najświętszego Serca Jezusa | Polonika

Rodzina Lipskich – inicjatorzy budowy kościoła

Viļaka jest miastem o genezie średniowiecznej. W 1293 r. arcybiskup ryski przekazał wyspę zlokalizowaną na środku pobliskiego jeziora cystersom. Z owego okresu pochodzi historyczna nazwa osady – Marienhauzen. Do budowy murowanego klasztoru jednak nie doszło. Pierwotne zabudowania drewniane zostały bowiem na przełomie XV i XVI w. zastąpione zamkiem biskupim, po którym na wyspie zachowały się relikty przyziemia.

Miejscowość stała się częścią Rzeczypospolitej w wyniku wojen inflanckich. Wraz z historyczną Łatgalią pozostała ona w granicach państwa również po pokoju w Oliwie (1660). Tereny te weszły w skład guberni witebskiej Imperium Rosyjskiego dopiero w wyniku pierwszego rozbioru. We wcześniejszych źródłach odnajdujemy liczne wzmianki na temat funkcjonowania w Marienhauzen kaplic i kościołów katolickich. Owe niezachowane świątynie nie mają jednak bezpośredniego związku z obiektem zrealizowanym u schyłku XIX stulecia. Jego budowa została bowiem zainicjowana przez Lipskich – polskich ziemian, którzy tutejszy majątek nabyli w 1824 r.

Przedstawiciele rodziny zostali upamiętnieni na tablicy zlokalizowanej w kruchcie kościoła. Według inskrypcji świątynię, ku pamięci Ignacego i Jana Lipskich, ufundowała wdowa po Janie – Alina Lippe-Lipska (wraz z córkami). Równie istotną wzmiankę zawarto na tablicy umiejscowionej na przeciwległej ścianie kruchty. Upamiętniono na niej fakt uroczystej konsekracji kościoła, jakiej 13 stycznia 1891 r. w asyście licznie zgromadzonego duchowieństwa dokonał biskup Ludwik Feliks Zdanowicz (1814‒1896), sufragan wileński. Uzupełnieniem jest trzecia tablica, która – być może z uwagi na późniejsze uszkodzenia – została zdemontowana i przeniesiona do krypty zlokalizowanej za kościołem. Inskrypcja, choć niepełna, pozwala na zidentyfikowanie osób zaangażowanych w budowę, w tym projektanta obiektu – Floriana Wyganowskiego. Jego kariera jest wyjątkowo zajmującym przykładem funkcjonowania osób polskiego pochodzenia w ramach wielkokulturowego Imperium Rosyjskiego, a dorobek na polu szeroko pojętego budownictwa stanowi istotny kontekst dla architektury omawianej świątyni.

Florian Wyganowski – projektant kościoła

Urodził się w 1854 r. w miejscowości Kotra, w guberni grodzieńskiej, w majątku należącym do jego ojca, Konstantego. Po osiągnieciu pełnoletności podjął studia inżynierskie na Politechnice Ryskiej, uzyskując dyplom w 1877 r. Stolica Łotwy była, obok Petersburga, najczęściej wybieranym miejscem odbywania studiów technicznych na obszarze Imperium Rosyjskiego. Na uczelni funkcjonowały aż dwie korporacje zrzeszające studentów polskiego pochodzenia – Welecja oraz Arkonia, której Wyganowski był współzałożycielem.

Dalszą karierę zawodową Florian Wyganowski rozwijał właśnie w Rydze. Przy obecnej ulicy Pulkveža Brieža 2, w kamienicy własnego projektu, otworzył biuro, którego usługi reklamowano w ówczesnej prasie. W jednym z takich ogłoszeń możemy przeczytać, że Wyganowski oferował projekty, kosztorysy i wykonanie wszelkich robót budowlanych, inżynieryjnych i architektonicznych dla obiektów, takich jak kościoły czy domy, jak również produkcję wyrobów gipsowych i betonowych, w tym: ornamentacji, ołtarzy, pomników, posadzek, stopni itd. Swoje wyroby inżynier prezentował m.in. na wystawie jubileuszowej w Rydze w 1901 r., której – jako radca miejski – był współorganizatorem.

Około 1906 r. Wyganowski powrócił do rodzinnej Kotry, a jego dalsze losy są obecnie nieznane. Zanim to jednak nastąpiło, zrealizował w Rydze kilka kamienic oraz kościół pw. św. Franciszka na Moskiewskim Przedmieściu. To właśnie architektura sakralna stanowiła główny obszar działalności Wyganowskiego. Poza Rygą oraz Viļaką wzniósł on na Łotwie również kościół w Rzeżycy. Z kolei na Litwie odpowiadał za projekty świątyń w miejscowościach: Jaswojnie, Krakinów, Nowe Miasto, Podbirże, Poniemunek i Komaje, a na Białorusi za realizacje w Olkowiczach i Kamionce. Zasadnicze elementy architektury wymienionych obiektów cechuje istotne podobieństwo.

Kościół w Viļace – architektura i wyposażenie

Kościół w Viļace jest ceglaną, trójnawową, neogotycką halą o nietynkowanych elewacjach z transeptem, dwuwieżową fasadą oraz prezbiterium zamkniętym wieloboczną apsydą. Florian Wyganowski w projekcie świątyni sięgnął po dobrze ugruntowane i stosowane od wielu dekad w architekturze europejskiej rozwiązania, dla których wspólnym źródłem była wyidealizowana wizja francuskiej katedry gotyckiej. Obiekty o podobnych formach wznoszono w tym czasie chociażby na prowincji Kongresówki, gdzie prześmiewczo nazywane były one „wiejskimi katedrami”. Mamy zatem do czynienia z obiektem typowym dla czasu jego powstania. Inspirowane średniowieczem rozwiązania stały się w rękach architektów schyłku XIX w. poręcznym narzędziem projektowania. Doskonale operował nim również twórca o wykształceniu ściśle inżynierskim.

Architekturę kościoła doskonale uzupełnia spójne z nią wyposażenie. Szczególną uwagę warto poświęcić neogotyckiemu ołtarzowi zlokalizowanemu w zachodnim ramieniu transeptu. Eksponowany tam obraz „św. Józef z Dzieciątkiem Jezus” jest bowiem sygnowany, a wykonał go w Krakowie w 1890 r. Władysław Rossowski (1857‒1923).

Równie istotnym elementem założenia jest otaczający świątynię ceglany mur z kapliczkami o bogatym detalu. W archiwum ryskim zachował się sygnowany przez Wyganowskiego projekt owego ogrodzenia z 1890 r. Ważne jest zatem, żebyśmy na zabytek, jakim jest kościół w Viļace, patrzyli całościowo, wraz ze wszystkimi elementami założenia, takimi jak wyposażenie, ogrodzenie, bramy czy rodzinna krypta fundatorów.

Jan M. Nowicki

Tekst jest efektem projektu badawczego pn. „Inżynier – przedsiębiorca budowlany – architekt. Wstępne rozpoznanie działalności Floriana Wyganowskiego w Rydze przełomu XIX i XX wieku” prowadzonego w Instytucie Polonika przez dr. Jana M. Nowickiego w ramach Programu Strategicznego „Badania polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą”.