Bronisław Malinowski w wiosce Omarakana
Jeśli istnieje Raj, to wygląda właśnie tak – to częste odczucia towarzyszące przeglądaniu zdjęć z tropikalnych wysp rozsianych po Pacyfiku. Jedne z nich, Wyspy Trobrianda, często zwane „wyspami miłości”, rozsławił polski antropolog, Bronisław Malinowski.
Bronisław Malinowski – naukowiec-legenda
Najwłaściwiej byłoby nazwać Bronisława Malinowskiego naukowcem-legendą, Darwinem antropologii, choć sam uważał się za Conrada tej nauki. Malinowski był zarówno klasykiem nauk o człowieku, który zręcznie łączył wiedzę z różnych gałęzi nauki, jak i uzdolnionym pisarzem. Poza tym był antropologiem społecznym i ekonomicznym, etnologiem, filozofem, religioznawcą, socjologiem… I oczywiście podróżnikiem.
Kariera naukowa Bronisława Malinowskiego
Bronisław Malinowski urodził się w 1884 r. w Krakowie. W 1908 r. obronił na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego dysertację doktorską O zasadzie ekonomii myślenia, którą napisał w dwa tygodnie, chociaż początkowo rozpoczął studia z zakresu matematyki, fizyki i chemii. W latach 1910–1913 odbył kolejne studia doktoranckie, zwieńczone obroną (1916) na podstawie prac The Family Among the Australian Aborigines (1913) i The Natives of Mailu (1915). Jednocześnie wykładał na London School of Economics należącej do University of London.
W latach 1927–1938 był profesorem i obejmuje kierownictwo specjalnie dla niego utworzonej Katedry Antropologii Społecznej na Uniwersytecie Londyńskim.
Bronisław Malinowski, ok. 1930, domena publiczna
Długo można by wymieniać uczelnie goszczące Bronisława Malinowskiego, jak i rejony świata, w których prowadził badania. Były to m.in.: Kenia, Suazi, Tanganika i Zambia (1930–1937); Indianie Hopi w USA (1938); Zapotekowie w Meksyku (1940‒1941). Jego sława jako antropologa rosła nie tylko w świecie nauki, lecz także w powszechnym odbiorze. Przyczynił się do tego światowej sławy bestseller Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji (1938; wyd. ang. 1929).
W 1936 r. otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Harvarda, a od 1938 r. był profesorem na Uniwersytecie Yale. Po wybuchu wojny w Europie pozostał w USA.
Należał do grona współzałożycieli i został pierwszym prezesem Polskiego Instytutu Sztuki i Nauki w Nowym Jorku, instytucji naukowej kontynuującej działalność Polskiej Akademii Umiejętności na uchodźstwie.
Zmarł 16 maja 1942 r., w New Haven w USA, mając 56 lat.
Badania terenowe Bronisława Malinowskiego
W latach 1914–1918 Malinowski prowadził badania terenowe na Nowej Gwinei i Wyspach Trobrianda. Początkowo, na cejlońsko-australijskim etapie podróży, towarzyszył mu Stanisław Ignacy Witkiewicz (miał być rysownikiem i fotografem wyprawy). Na wieść jednak o wybuchu Wielkiej Wojny Witkacy wrócił do Europy, by zaciągnąć się do wojska rosyjskiego. Malinowskiemu zaś groziło internowanie, ponieważ był poddanym monarchii austro-węgierskiej, z którą Australia (jako część Imperium Brytyjskiego) znalazła się w stanie wojny. Szczęśliwie, władze australijskie umożliwiły badaczowi swoiste dobrowolne zesłanie na dalekie wyspy.
W 1922 r. Bronisław Malinowski wrócił do Wielkiej Brytanii i, co wynika z jego pamiętnika, planował powrót do Polski. Finalnie nie osiadł na stałe w Polsce, choć dwukrotnie (1922 i 1930) ją odwiedził.
Bronisław Malinowski i nowe podejście do antropologii
By spełnić nowożytny ideał uczonego, trzeba było gabinetu, biblioteki i ogrodu. Ostatni był równie ważny jak pozostałe, jako mikrokosmos, cząstka przyrody. Ta była kluczowa: książkową teorię należało konfrontować z praktyką. Za jej idealne źródło uważano naturę: uporządkowaną, powtarzalną i zrównoważoną, swoiste perpetuum mobile. Ale od XIX w. uczeni coraz więcej czasu spędzali w gabinecie z uwagi na lawinowy przyrost literatury naukowej i potrzebę prowadzenia bogatej korespondencji.
Bronisław Malinowski z tubylcami na Wyspach Trobrianda, ok. 1918, domena publiczna
Malinowski wytyczył jednak staro-nowy szlak dla zajmujących się naukami społecznymi. „Stary”, bo już w XIX w. roiło się od amatorów i naukowców dokumentujących kulturę ludową (legendy, pieśni i przesądy), z której obficie czerpali twórcy doby romantyzmu i która była podbudową dla „przebudzenia narodowego” w wielu kraju. „Nowy”, bo w czasach Malinowskiego dominowała tzw. antropologia gabinetowa, oparta na lekturze i analizie tekstów, gdzie badania terenowe były rzadkością (jeśli w ogóle je prowadzono). Szczególnie cierpiała na tym antropologia, zwykle żywiąca się sensacyjnymi wieściami o charakterze obyczajowym, opartymi na koloryzowaniu, przeinaczeniach i stereotypach. Nawet szanowani antropolodzy polegali na relacjach od przeróżnych podróżników, nigdy nie widząc opisywanych przez siebie ludów.
Bronisław Malinowski z tubylcami na Wyspach Trobrianda, ok. 1918, domena publiczna
Bronisław Malinowski jako pierwszy przesunął akcent w stronę intensywnych badań terenowych. Sednem jego podejścia stało się m.in. długotrwałe i głębokie zetknięcie z badaną społecznością (metoda obserwacji uczestniczącej), by ta zaakceptowała badacza, by możliwie dalece stał się jej częścią (postawa aktywnego łowcy). A nade wszystko: traktowanie wszystkich kultur jako równych. Owe stwierdzenie było wówczas odważne i nowatorskie, zwłaszcza dla Brytyjczyków uznających swoje imperium z centrum w Londynie za szczytowy punkt rozwoju dotychczasowych dziejów ludzkości.
Upamiętnienie Bronisława Malinowskiego w wiosce Omarakana
Tablica poświęcona Bronisławowi Malinowskiemu rozpoczęła swoją podróż z Polski na jachtach Maria i Victoria, ale z powodu zmiany trasy owego naukowego rejsu – zamiast na Trobriandy trafiła na Nową Zelandię. Finalnie, samolotem z Nowej Zelandii do Australii, a stamtąd na pokładzie Talavery, dotarła kilka lat później do miejsca przeznaczenia. Na Kiriwinę dostarczyli ją żeglarze, Monika Bronicka i Mariusz Delgas.
Na Kiriwinie, największej z Wysp Trobrianda, w wiosce Omarakana, usytuowanie tablicy upamiętniającej Bronisława Malinowskiego wyznaczyła lokalna pamięć: miejsce, gdzie stał namiot uczonego. Jedynym przedstawicielem władz, obecnym podczas odsłonięcia tablicy, był Najwyższy Wódz Trobriandów.
W nagłówku tekstu tablicy widnieje: Toboma Miskabati / Bronisław Malinowski (pierwszym mianem ‒ „godny najwyższego szacunku stary człowiek” ‒ nazywali go miejscowi). Poniżej teksty polski i angielski, w brzmieniu: Wielki uczony, syn narodu polskiego, twórca nowoczesnej antropologii społecznej, przyjaciel ludów Wysp Trobrianda oraz popularyzator ich kultury.
Dziękuję Pani Monice Bronickiej za pomoc przy pisaniu tekstu.
Piotr Goltz
