Józef Czapski | Instytut POLONIKA Polonika

Urodził się w Pradze, pochodził z osiadłej na Białorusi rodziny Hutten-Czapskich, mimo to nigdy nie używał rodowego przydomka ani hrabiowskiego tytułu. W roku akademickim 1915/1916 studiował prawo na Uniwersytecie w Piotrogrodzie. Latem 1916 r. został zmobilizowany do armii rosyjskiej, ale dzięki protekcji ojca przeszedł przeszkolenie oficerskie w elitarnym Korpusie Paziów. Wiosną 1917 r. wstąpił do 1 Pułku Ułanów Krechowieckich. Był wtedy zafascynowany pacyfizmem (częściowo pod wpływem twórczości Lwa Tołstoja) i na początku 1918 r. wystąpił z pułku razem z Antonim Marylskim, przyszłym założycielem Zakładu dla Niewidomych w Laskach.

W połowie 1918 r. Czapski wyjechał do Warszawy. W październiku tego roku zapisał się do warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych,  ale niedługo później wstąpił do odtworzonego 1 Pułku Ułanów, prosząc jednocześnie o przydział niewymagający noszenia broni i zabijania. W tej sytuacji został wysłany do Piotrogrodu z zadaniem ustalenia losu zaginionych żołnierzy pułku. W trakcie tego dwumiesięcznego pobytu nad Newą nawiązał znajomości z czołowymi rosyjskimi pisarzami początku XX w., m. in. z Dmitrijem Miereżkowskim i Dmitrijem Fiłosofowem.

Po powrocie do Polski, wiosną 1919 r., po raz kolejny założył mundur – początkowo walczył z Ukraińcami w składzie załogi pociągu pancernego „Śmiały”, a z czasem wrócił do 1 Pułku Ułanów. W jego szeregach odbył wyprawę kijowską. Wojnę polsko-bolszewicką zakończył jako podporucznik kawalerii i kawaler orderu Virtuti Militari.

Po demobilizacji, jesienią 1920 r., rozpoczął studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem Wojciecha Weissa oraz Józefa Pankiewicza. Studiował tam do 1924 r., następnie wyjechał na kilka lat do Francji. Wraz z grupą uczniów Pankiewicza artysta był członkiem grupy Komitet Paryski, czyli tzw. kapistów – młodych malarzy związanych z Pankiewiczem, do których należał m. in. Jan Cybis.

W Paryżu kontynuował studia artystyczne, zgłębiając techniki sztuki dawnej i współczesnej.  Powrócił do Warszawy w 1931 r., gdzie brał czynny udział w życiu artystycznym, a jego prace były publikowane m.in. na łamach czasopisma „Głos Plastyków". W latach 30. tworzył głównie w konwencji kapistów – szczególnie znane są jego martwe natury, wnętrza, portrety i sceny plenerowe.

Po wybuchu II wojny światowej Czapski znów przywdział mundur jako oficer rezerwy. Pod koniec września 1939 r. pod Lwowem został wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną. Trafił do nadzorowanych przez NKWD więzień w Starobielsku, Pawliszczew-Borze oraz Griazowcu, jednak szczęśliwie udało mu się uniknąć rozstrzelania. We wrześniu 1941 r. został uwolniony i trafił do Armii Polskiej w ZSRR dowodzonej przez gen. Władysława Andresa. Anders zlecił wówczas Czapskiemu poszukiwanie „zaginionych” kilkunastu tysięcy polskich jeńców wojennych z kampanii wrześniowej. Bezowocne poszukiwania trwały kilka miesięcy i w 1942 r. Czapski opuścił ZSRR. Swoje przeżycia z tego okresu opisał w dwóch książkach, które z czasem weszły do kanonu polskiej literatury pamiętnikarskiej XX wieku: Wspomnienia starobielskie i Na nieludzkiej ziemi.

Lata 1943-1945 Józef Czapski spędził w szeregach 2 Korpusu Polskiego, najpierw na Bliskim Wschodzie, a potem we Włoszech. Wojnę zakończył w stopniu majora, kierując Oddziałem Kultury i Prasy 2 Korpusu.

Po demobilizacji osiadł we Francji. Wraz z Jerzym Giedroyciem oraz Zofią i Zygmuntem Hertzami współtworzył Instytut Literacki i miesięcznik „Kultura”. Początkowo mieszkał w Paryżu, a w 1954 r. przeniósł się do Maisons-Laffitte, do domu-redakcji „Kultury”, gdzie spędził ostatnie 39 lat życia. Zmarł 12 stycznia 1993 r., został pochowany na cmentarzu w sąsiadującej miejscowości Le Mesnil-le-Roi.

Chociaż najbardziej znana jest jego twórczość pisarska (poza wspomnieniami z ZSRR np. Tumult i widma czy częściowo opublikowane dzienniki), Józef Czapski uważał siebie przede wszystkim za malarza. Jego obrazy są rozproszone w kolekcjach muzealnych i prywatnych, natomiast swoje archiwum i pamiątki artysta zapisał w testamencie Muzeum Narodowemu w Krakowie. (jb)