Zamek Radziwiłłów w Nieświeżu na Białorusi | Instytut Polonika

Nieśwież jako siedziba rodu Radziwiłłów

Pierwsze potwierdzone dane historyczne na temat Nieświeża pochodzą z połowy XV w. i wiążą się z osobą Mikołaja Jana Niemirowicza. Rok 1446, kiedy w podzięce za poparcie polityczne otrzymał on dobra nieświeskie z rąk Kazimierza Jagiellończyka, uważa się za datę założenia miejscowości. We władanie Radziwiłłów przeszła ona za pośrednictwem litewskiego rodu Kiszków. W 1513 r. właścicielka Nieświeża Anna Kiszczanka poślubiła Jana Radziwiłła, a w 1533 r. majątek odziedziczyli ich synowie: Mikołaj zwany Czarnym oraz Jan. To właśnie Mikołaj Radziwiłł „Czarny” w 1547 r. jako pierwszy przyjął tytuł „księcia na Ołyce i Nieświeżu”, podkreślający wysoką rangę ośrodka.

Fot. Nieśwież na rycinie z 1604 r. (Wikimedia)

Centrum dóbr radziwiłłowskich stał się Nieśwież dzięki najstarszemu z synów Mikołaja „Czarnego” – Mikołajowi Krzysztofowi „Sierotce”. Po ustanowieniu ordynacji nieświeskiej (1579) i zatwierdzeniu dla miasta prawa magdeburskiego (1586) przypieczętowaniem rangi Nieświeża miała być budowa okazałej ufortyfikowanej rezydencji. Już w 1582 r., w sąsiedztwie istniejącego tu wcześniej obszernego drewnianego dworu obronnego, rozpoczęto wznoszenie fundamentów założenia zamkowego. Ponadto dzięki fundacji Radziwiłła „Sierotki” Nieśwież zyskał układ urbanistyczny z regularną siatką ulic i kwartałów, szereg budowli świeckich i sakralnych oraz fortyfikacje.

Opis nieświeskiego zamku

Około 1600 r. była już ukończona główna część założenia zamkowego, umiejscowionego na cyplu pomiędzy dwoma sztucznymi jeziorami na rzece Usza. Trwały jeszcze prace przy bramie wjazdowej z wieżą, która w pełnej okazałości widoczna jest na rycinie pochodzącej z 1604 r. Za projektanta kompleksu uważany był jezuicki architekt Jan Maria Bernardoni – odpowiedzialny za kształt urbanistyczny Nieświeża oraz za większość tamtejszych fundacji książęcych. Obecnie jednak badacze mówią jedynie o udziale Bernardoniego, który – co istotne – do Nieświeża przybył dopiero w 1586 r., w pewnych etapach powstawania obiektu.

Fot. Zamek Radziwiłłów w Nieświeżu – widok przed 1939 r. (Wikimedia)

Obronność zamku, choć zagwarantowaną już przez samo jego położenie, wzmocniono za pomocą nowoczesnych obwarowań. Czworoboczne założenie otaczały wały ziemne z potężnymi, narożnymi bastionami oraz głęboka fosa. Do twierdzy prowadził długi drewniany most, który w razie niebezpieczeństwa mógł być szybko zdemontowany. Na teren można było dostać się przez murowaną bramę z nadbudowaną od strony wewnętrznej wieżą zegarową. Zaraz naprzeciwko bramy znajdował się pałac Radziwiłłów, a obok niego kamienica z wieżą oraz arsenał. Te trzy najważniejsze budynki wyodrębniały dziedziniec, na środku którego do dziś zachowała się studnia. Główny budynek pałacowy wyróżnia zryzalitowana loggia frontowa i dwuspadowy, łamany dach. Ponadto w obrębie murów zamkowych znajdowała się zbrojownia, koszary, więzienie i budynki gospodarcze. Według inwentarza z 1658  r. zamkowe pomieszczenia, w skład których wchodziło 12 sal ceremonialnych, posiadały bogaty wystrój rzeźbiarski i malarski oraz zdobione były marmurami, sztukateriami i złoceniami.

Zniszczenia i odbudowy zamku w Nieświeżu

Pierwszych poważniejszych zmian w wyglądzie nieświeskiego zamku dokonał Aleksander Ludwik Radziwiłł, który w połowie XVII w. wzniósł galerię łączącą pałac z kamienicą zamkową. Niedługo potem w wyniku oblężenia wojsk rosyjskich zamek doznał poważnego uszczerbku. Zniszczeniu uległy dachy, hełm wieży zamkowej i apartamenty drugiego piętra w pałacu i kamienicy. Podczas trzeciej wojny północnej armia szwedzka zniszczyła (1706) zamkowe fortyfikacje i zrabowała jego wyposażenie. W wyniku  prac rekonstrukcyjnych prowadzonych w latach dwudziestych XVIII w. usunięto zniszczenia oraz rozbudowano zamek, którego funkcja obronna od tej pory straciła na znaczeniu.

Książęca rezydencja stała się przede wszystkim centrum życia kulturalnego, z salą teatralną, kaplicą, bogatym księgozbiorem i kolekcją obrazów, broni, monet i medali. W czasie konfederacji barskiej zamek po raz pierwszy został zajęty przez Rosjan, a znaczna część zbiorów archiwalnych i artystycznych Radziwiłłów wywieziona i rozproszona. Gruntowną renowację zamek przeszedł jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX w. Wówczas w jego sąsiedztwie powstał rozległy park krajobrazowy w stylu angielskim. W dwudziestoleciu międzywojennym zamek w Nieświeżu był świadkiem ważnego spotkania Józefa Piłsudskiego z polskimi arystokratami. Ostatecznie utracony przez Radziwiłłów w 1939 r., po drugiej wojnie światowej został przekształcony w sanatorium, które funkcjonowało tu aż do 2001 r. Taka funkcja obiektu doprowadziła do znaczących przekształceń układu pomieszczeń i zniszczenia wyposażenia zamkowych wnętrz.

Kontrowersyjna renowacja i obecny wygląd zamku

Obecny wygląd zamku w Nieświeżu jest efektem kompleksowej, wieloletniej renowacji prowadzonej do 2012 r. Z pracami tymi związane są liczne kontrowersje wynikające z ich niezgodności z obowiązującą doktryną konserwatorską oraz doprowadzeniem do znacznej utraty autentycznej substancji zabytkowej. Krytykę nie tylko na Białorusi, lecz także w środowisku międzynarodowym wywołało m.in. całkowite wyburzenie, a następnie zrekonstruowanie wschodniego skrzydła zamku oraz przebudowa zwieńczenia wieży w niepasującym do całości kompleksu stylu cerkiewnej kopuły (po krytyce w 2012 r. przywrócono pierwotny hełm wieży). Niemniej w wyniku tych działań zamek podźwignięto z ruiny i zamieniono w główną atrakcję turystyczną Białorusi.

Fot. Zamek Radziwiłłów w Nieświeżu w trakcie renowacji (Wikimedia)

Obecnie zamek w Nieświeżu funkcjonuje jako placówka muzealna, która – oprócz zwiedzania odtworzonych zabytkowych wnętrz – oferuje turystom koncerty, wystawy czasowe i przedstawienia teatralne. Wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO podkreśla wartość historyczną zespołu, w skład którego oprócz zamku wchodzi również kościół Bożego Ciała – miejsce pochówku Radziwiłłów oraz park.