Urząd i dom wojewody w Nowogródku | Polonika

Miasto wojewódzkie Nowogródek

Struktura administracyjna II Rzeczypospolitej była niedoskonała i przez cały okres międzywojenny nie szczędzono jej krytyki. Prasa pisała m.in. o „sztucznych województwach”. Większość stolic miast wojewódzkich zlokalizowano w największych ośrodkach miejskich, ale oprócz nich funkcję tę powierzono również miastom średnim – kilkudziesięciotysięcznym, a nawet znalazła się w tej grupie miejscowość zaledwie kilkutysięczna. Był nią Nowogródek, miasto o dużym znaczeniu dla polskiej historii i kultury, przede wszystkim ze względu na związanego z nim Adama Mickiewicza. W czasie zaborów i po pierwszej wojnie światowej Nowogródek był już jednak tylko jednym z wielu prowincjonalnych miasteczek północno-wschodnich Kresów.

Siedziby władz wojewódzkich były najczęściej umieszczane w dużych, reprezentacyjnych budynkach pałacowych lub okazałych gmachach użyteczności publicznej z XIX i początku XX w. W Nowogródku nie było takiego budynku, dlatego zdecydowano o budowie specjalnie zaprojektowanego gmachu. Warto o tym pamiętać, bo nowe obiekty dla urzędów wojewódzkich były w latach międzywojennych rzadkością. Poza Nowogródkiem wzniesiono je tylko w trzech miastach – w Brześciu nad Bugiem, Katowicach (funkcja połączona z Sejmem Śląskim) i Toruniu (ostatecznie w budynku tym umieszczono Dyrekcję Okręgową Kolei Państwowych).

Gmach Urzędu Wojewódzkiego

Na temat budynku Urzędu Wojewódzkiego w Nowogródku brakuje pewnych danych, nieznany jest projektant ani dokładna data powstania. Forma architektoniczna pozwala jednak określić czas budowy na około 1925 r., opierała się bowiem na najbardziej w tym czasie rozpowszechnionym modelu tradycjonalizmu. W tym przypadku projektant zdecydował się na wykorzystanie motywów o genezie nowożytnej, a dokładnie charakterystycznych elementów i detali polskiego prowincjonalnego renesansu i baroku.

Urząd Wojewódzki w Nowogródku, 1930, fot. Jan Bułhak; źródło: NAC

Zgodnie z zamysłem architekta dwupiętrowy budynek nakryty został dość wysokim czterospadowym dachem. Pośrodku fasady znajduje się znacznych rozmiarów ryzalit (część elewacji wysunięta przed jej linię główną), który wieńczy dwukondygnacyjny szczyt wolutowy o formie nawiązującej do baroku. Przyziemie w obrębie ryzalitu ma postać arkadowego podcienia o filarach podpartych szkarpami (umieszczono je w nietypowy sposób z przodu filarów). Okna umieszczono w płycinach zwieńczonych arkadami.

Tymi środkami architekt wyraźnie zaznaczył polskość architektury, bardzo pożądaną w przypadku gmachu reprezentującego polską władzę na Kresach. Dzięki zastosowaniu motywów typowych dla historycznej architektury prowincji wpisał jednocześnie budowlę w małomiasteczkowy krajobraz Nowogródka.

Dom wojewody

Obok Urzędu Wojewódzkiego stanął dom mieszkalny dla wojewody nowogródzkiego. Na potrzeby jego budowy wykorzystano typowy projekt budynku mieszkalnego dla starostów (tzw. typ IIC), wykonany w 1924 r. przez Jerzego Beilla (1885‒1976) w ramach akcji budowy domów dla urzędników państwowych na Kresach. Typ ten znalazł zastosowanie m.in. w Nieświeżu, Baranowiczach, Drohiczynie i Stołpcach.

Projekt domu wojewody, ok. 1925; źródło: "Budowa domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich", Warszawa 1925

Jednorodzinny, wolno stojący budynek na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu został przekryty wysokim, czterospadowym dachem z facjatami na osi każdej z elewacji. W podstawowej wersji projektu fasadę wyróżniała powiększona facjata. Elewację zdobiły ponadto cztery pilastry umieszczone na osi budynku, przez całą jego wysokość (w tzw. wielkim porządku), które były zamknięte trójkątnym szczytem. W ten sposób powstał rodzaj portyku, dzięki któremu całość nabrała cech tzw. stylu dworkowego. Na potrzeby domu dla wojewody nowogródzkiego wykorzystano nieco zmodyfikowaną wersję projektu, w którym pilastry portyku zostały zastąpione przez pełne kolumny. W ten sposób architektura zyskała na monumentalności.

Taki sam projekt został zrealizowany jako dom starosty w Słonimiu. Można sądzić, że projektant chciał stworzyć analogię pomiędzy reprezentacją polskiej władzy administracyjnej i polską szlachtą kresową z czasów przedrozbiorowych. W programie funkcjonalnym uwzględniono cztery pokoje (sypialny, gabinet, stołowy i bawialny), kuchnię i łazienkę z toaletą. Pokój stołowy wyposażono w rekreacyjny taras od strony fasady.

Oba budynki zachowały się w dobrym stanie. Gmach Urzędu Wojewódzkiego pełni obecnie funkcję siedziby lokalnych władz Nowogródka – Rejonowego Komitetu Wykonawczego. W latach powojennych w dawnym domu wojewody zostało rozbudowane przyziemie.

Michał Pszczółkowski