Kościół z Jazłowczyka w skansenie „Szewczenkowski Gaj” we Lwowie
Do dzisiaj na terytorium Ukrainy zachowało się niewiele obiektów drewnianej, łacińskiej architektury sakralnej znajdujących się niegdyś na terytorium historycznej I Rzeczypospolitej. Zazwyczaj są one w stanie daleko posuniętej destrukcji. Szansą na ocalenie jednego z nich okazało się lwowskie Muzeum Architektury Ludowej i Kultury Materialnej, zwane „Szewczenkowskim Gajem”.
Z natury bardziej podatne na zniszczenie obiekty drewnianej architektury sakralnej miały niewielkie szanse przetrwania XX stulecia, którego wydarzenia niejednokrotnie w dramatyczny sposób doświadczyły terytorium historycznej I Rzeczypospolitej. Jest to szczególnie dotkliwie widoczne w zachodniej części współczesnej Ukrainy. O ile na terenach tych w miarę licznie zachowało się drewniane budownictwo cerkiewne, o tyle drugą wojnę światową przetrwały nieliczne obiekty architektury sakralnej proweniencji łacińskiej, ale nie ocalała ani jedna drewniana synagoga. Dalsze spustoszenia nastąpiły po 1945 r., w okresie władzy komunistycznej. W efekcie współcześnie zachowało się zaledwie kilka drewnianych świątyń znajdujących się zazwyczaj w stanie daleko posuniętej destrukcji: kościół św. Anny (XVIII w.) w Wiszenkach na Wołyniu (jeszcze w 1996 r. przeniesiony do Kowla), kaplice w Rozłuczu i Ilniku w pobliżu Sambora, kościół w Jazłowczyku (XX w.) oraz zrujnowane obiekty w Stanisławczyku (XVII w.) i Rudzie Brodzkiej (XIX w.) – trzy ostatnie położone w pobliżu Brodów (nieco ponad 100 km na wschód od Lwowa).
Kościół w Jazłowczyku
W latach 1933–1934 we wsi Jazłowczyk, z fundacji Pawła Golinowskiego i według projektu profesjonalnego architekta, został wzniesiony niewielki kościół – filia parafii w Brodach (obejmującej w owym czasie, prócz samego miasta, niemal dwadzieścia okolicznych wsi). Jest to budowla jednonawowa, na rzucie prostokąta (6 x 9 m), na wszystkich narożach posiada symetryczne pomieszczenia o identycznym wymiarze (4 x 3 m); od strony wschodniej mieszczą one dwie zakrystie, od strony zachodniej – rodzaj pomieszczenia gospodarczego i schody na chór. Ściany wzniesione są w konstrukcji zrębowej. Świątynię nakrywa wysoki i stromy, dwuspadowy dach pulpitowy, kryty gontem. Charakterystyczna sygnaturka, zwieńczona kutym krzyżem, uległa zniszczeniu w 2006 r. Podłoga w nawie jest wykończona parkietem, w pomieszczeniach bocznych – deskami.
Kościół w Jazłowczyku, 1936 r. (Fot. NAC)
Z pierwotnej budowli zachowały się: zwieńczony Okiem Opatrzności oryginalny ołtarz z interesującym detalem snycerskim (oraz nazwiskiem fundatora) i nieliczne modernistyczne w duchu detale (rzeźbione drzwi, drewniane ramy okrągłych okien, ościeżnica z motywem liści dębu i żołędzi, kute kraty w oknach, balustrada balkonu).
„Podróż” kościoła z Jazłowczyka do lwowskiego skansenu
W 1996 r. podjęte zostały pierwsze rozmowy ze stroną ukraińską na temat przeniesienia kościoła z Jazłowczyka do lwowskiego Muzeum Architektury Ludowej i Kultury Materialnej (zwanego „Szewczenkowskim Gajem”; lvivskansen.org) – największego na zachodzie Ukrainy skansenu architektonicznego. W 2011 r., z inicjatywy prof. Romany Cielątkowskiej z Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej, powrócono do prób ocalenia zabytkowej świątyni w Jazłowczyku. Po przeanalizowaniu możliwości zachowania obiektu in situ wspólnie z partnerami ukraińskimi uznano, że najwłaściwszym rozwiązaniem jest translokacja kościoła do skansenu we Lwowie.
Kościół w Jazłowczyku, 2011 r. (Fot. Romana Cielątkowska)
W ramach prac przygotowawczych, latem 2011 r., wykonana została szczegółowa inwentaryzacja oraz dokumentacja zdjęciowa zagrożonego katastrofą budowlaną obiektu. W 2012 r. został zrealizowany pierwszy etap obejmujący demontaż kościoła oraz zabezpieczenie metodami konserwatorskimi elementów konstrukcyjnych i zabytkowego wyposażenia. W trakcie kolejnego sezonu prac, w 2013 r., zachowane oryginalne elementy zabytku, uzupełnione rekonstruowanymi, zostały zmontowane na terenie skansenu we Lwowie. Projekt został sfinansowany przez Polskę ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, których operatorem był Narodowy Instytut Dziedzictwa. Uroczysta prezentacja kościoła z Jazłowczyka po zakończonych pracach remontowo-konserwatorskich odbyła się jesienią 2013 r. w lwowskim Muzeum Architektury Ludowej i Kultury Materialnej.
Dokumentowanie historycznego krajobrazu kulturowego
W efekcie kilkunastoletnich, konsekwentnych zabiegów i dobrej współpracy polsko-ukraińskiej unikalny zespół zabytkowej architektury ludowej, zgromadzonej w „Szewczenkowskim Gaju”, został uzupełniony o zabytek drewnianej, łacińskiej architektury sakralnej. Realizacja tego projektu umożliwiła udokumentowanie wieloetniczności historycznego krajobrazu kulturowego pogranicza polsko-ukraińskiego.
Kościół z Jazłowczyka w trakcie uroczystej prezentacji w skansenie, 2013 r.
Warto również podkreślić, że projekt przeniesienia kościoła z Jazłowczyka do skansenu we Lwowie został przeprowadzony równolegle z bliźniaczym przedsięwzięciem polegającym na translokacji i rekonstrukcji greckokatolickiej cerkwi Opieki Matki Bożej (Pokrowskiej) ze wsi Kupna pod Przemyślem do Godkowa pod Elblągiem. Obie inicjatywy były prowadzone w ramach międzynarodowego programu pn. „Dziedzictwo przeszłości fundamentem przyszłości” wdrażanego od 2008 r. pod patronatem International Scientific Committee on Shared Built Heritage ICOMOS. Natomiast energia, determinacja i zaangażowanie prof. Romany Cielątkowskiej, zmarłej przedwcześnie w 2016 r., umożliwiły również przeprowadzenie w 2015 r. prac konserwatorskich drewnianej kaplicy pw. św. Franciszka Borgii w Rozłuczu, w pobliżu źródeł Dniestru na Bojkowszczyźnie.
Kościół z Jazłowczyka w skansenie – widok ogólny
W trakcie pobytu we Lwowie warto więc wybrać się do „Szewczenkowskiego Gaju”, malowniczo położonego na wzgórzu Kajzerwald we wschodniej części miasta, żeby zobaczyć jeden z ostatnich drewnianych kościołów na Ukrainie, który udało się uratować przed niechybnym zniszczeniem.
Michał Michalski
