Kościół katedralny (pofranciszkański) pw. Wniebowzięcia NMP w Pińsku
Katedra pińska wraz z dawnym klasztorem franciszkanów jest obecnie najokazalszą budowlą i najcenniejszym zabytkiem Pińska. Zachowało się w niej wiele pamiątek przeszłości i życia religijnego miasta i jego okolic.
Krótka historia Pińska
Pierwsza wzmianka o położonym u ujścia Piny do Prypeci Pińsku pochodzi ze staroruskiego latopisu Powieść lat minionych (Kronika Nestora) i została zanotowana pod 1097 r. Od schyłku XII stulecia, przez następne około 150 lat gród był stolicą udzielnego księstwa turowsko-pińskiego, jednego z pomniejszych władztw Rurykowiczów. W 1320 r. księstwem zawładnęli Litwini Giedymina. Odtąd, aż do drugiego rozbioru Rzeczypospolitej (1793), Pińsk pozostawał w składzie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Początkowo miasto wraz z otaczającymi ziemiami należało do kniaziów Olelkowiczów Słuckich; od początku XVI w. stało się własnością królewską.
Elewacja katedry, fot. D. Piramidowicz
Pińsk stanowił przez stulecia centrum administracyjne (siedziba starostwa, stolica powiatu pińskiego w województwie brzesko-litewskim), gospodarcze i religijne (siedziba prawosławnej eparchii turowsko-pińskiej) rozległych, bagnistych obszarów Polesia. W 1581 r. miasto otrzymało prawo magdeburskie od króla Stefana Batorego. W okresie rozbiorów Pińsk był miastem powiatowym w guberni mińskiej. Stolica Polesia weszła w skład odrodzonej po 1918 r. Rzeczypospolitej, aczkolwiek katastrofalny w skutkach pożar w 1921 r. wymusił przeniesienie centrum nowo utworzonego województwa poleskiego do Brześcia. W 1939 r. Pińsk został zaanektowany przez Związek Sowiecki, a współcześnie jest miastem rejonowym obwodu brzeskiego Republiki Białoruś.
Powstanie parafii łacińskiej w Pińsku
Społeczność rzymskokatolicka zawsze stanowiła na Polesiu niewielką mniejszość wśród ludności ruskiej wyznania wschodniego. Pierwszym spośród zachodnich zgromadzeń zakonnych, jakie zjawiły się w Pińsku (przypuszczalnie jeszcze u schyłku XIV w.), by sprawować posługę wśród wiernych obrządku rzymskiego, byli franciszkanie.
Katedra katolicka i seminarium duchowne, 1936, Fot. H. Poddębski, Polona
Fundatorem łacińskiej parafii w Pińsku i pierwszego kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny był – w pierwszej tercji XV stulecia – książę na Pińsku, Turowie i Starodubiu, Zygmunt Kiejstutowicz (ok. 1365‒1440), późniejszy wielki książę litewski (1432‒1440). Aż do kasaty konwentu franciszkańskiego (1852) kościół pełnił podwójną funkcję – służył jako świątynia zakonna, a zarazem parafialna dla mieszkańców.
Kolejne, co najmniej trzy kościoły pińskich mendykantów były do początku XVIII w. budowlami drewnianymi i kilkukrotnie padały ofiarą pożarów niszczących miasto. Budowa obecnej murowanej świątyni, rozpoczęta ok. 1712 r., trwała przez ponad pół wieku (dwuwieżowa fasada została ukończona ok. 1766 r.). Wznoszenie okazałego klasztoru ciągnęło się jeszcze dłużej. W momencie powstania zespół kościelno-klasztorny oo. franciszkanów był jednym z trzech murowanych obiektów w Pińsku – obok kościoła i kolegium jezuitów oraz wielkiej synagogi.
Obraz z ołtarza Matki Boskiej, fot. P. Jamski
Kościół katedralny
Kościół pofranciszkański, położony w centrum miasta, po wschodniej stronie dawnego rynku, w pobliżu wysokiego brzegu Piny, jest obecnie jedyną historyczną świątynią rzymskokatolicką, funkcjonującą w Pińsku. Od 1925 r. pełni funkcję katedry biskupiej erygowanej wówczas diecezji pińskiej. Kościół pozostał czynny po 1945 r., w okresie władzy sowieckiej.
Diecezja została odnowiona w 1991 r., a pińska świątynia powróciła do funkcji katedry. Pod względem formy architektonicznej i wystroju, wraz z przyległym kompleksem klasztornym, stanowi budowlę najokazalszą i jednocześnie najcenniejszy – wobec zniszczenia przez władze sowieckie pojezuickiego kościoła pw. św. Stanisława – zabytek architektury w mieście.
Katedra funkcjonuje nieprzerwanie od czasu powstania fundacji, co jest swoistym ewenementem na ziemiach województwa brzesko-litewskiego dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie w dobie rozbiorów, szczególnie wskutek represji popowstaniowych, władze carskie zamknęły wiele kościołów i zlikwidowały wiele parafii, a w czasach sowieckich działało ich jedynie sześć. Między innymi dlatego pińska bazylika stała się repozytorium wyposażenia, które zostało tu przeniesione w różnych momentach dziejowych XIX i XX wieku.
Architektura pińskiej świątyni
Katedra jest budowlą orientowaną, ma formę tzw. bazyliki ścienno-filarowej. Tworzy ją szeroka i wysoka trójprzęsłowa nawa, do której przybudowano po bokach po trzy niższe, nieskomunikowane ze sobą kaplice ulokowane pomiędzy filarami. Wydłużone prezbiterium jest zamknięte półkoliście. W krypcie pod prezbiterium spoczywają duchowni, zasłużeni dla diecezji oraz pińskiego kościoła – biskup Zygmunt Łoziński (1870‒1932), zmarły w opinii świętości, i kardynał Kazimierz Świątek (1914‒2011).
Detal tabernakulum w ołtarzu głównym, fot. P. Jamski
Efektowne wyposażenie pińskiej katedry, na które składają się spójne stylistycznie XVIII-wieczne ołtarze pokryte ornamentalną snycerską dekoracją z blisko setką figur i barokowa ambona uzupełniają późniejsze przykłady lokalnego rzemiosła oraz przedmioty użytkowe pochodzące z dwudziestolecia międzywojennego. Wśród obrazów, które zdobią katedralne ściany, na uwagę zasługuje kilka dziewiętnastowiecznych kopii dzieł wcześniejszych, od renesansu po klasycyzm. Ciekawostką są obrazy autorstwa utalentowanych artystycznie przedstawicieli poleskiego ziemiaństwa: Heleny Skirmunttowej i Alfreda Römera.
Upamiętnienia w katedrze pińskiej
Świątynie od zawsze były miejscem szczególnego upamiętniania ludzi i ich czasów. W pińskiej katedrze znajduje się kilka przykładów takiej właśnie trwałej pamięci, w postaci tablic wmurowanych we wnętrzu lub w ścianach zewnętrznych budowli. Są to m.in. dwa epitafia poświęcone kobietom – Katarzynie Szyrminie z Kamieńskich, pisarzowej pińskiej (zm. 1733) i Zofii z Szyrnów Ordzinie, sędzinie ziemskiej powiatu pińskiego (zm. 1786).
Obraz Madonna pińska Alfreda Roemera, fot. D. Piramidowicz
W kościele znajdują się także m.in. tablice ku czci trzydziestu zakładników rozstrzelanych w Janowie Poleskim w styczniu 1943 r., w odwecie za rozbicie przez oddział AK kpt. Jana Piwnika „Ponurego” więzienia w Pińsku oraz upamiętniające poległych w latach 1919‒1939 marynarzy Flotylli Pińskiej.
Na placu przed katedrą znajduje się pomnik z figurą Jezusa Nazareńskiego nawiązującą do znanej na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego figury Chrystusa Trynitarskiego z wileńskiego Antokola.
Michał Michalski
