Kościół farny pw. Bożego Ciała w Nieświeżu na Białorusi Polonika

W sercu rzymskiego centro storico, w pobliżu Pizza Venezia, wznosi się jeden z najbardziej rozpoznawalnych zabytków Wiecznego Miasta – wybudowany w latach 1568-1584 kościół Il Gesù – Najświętszego Imienia Jezus. Macierzysta świątynia Towarzystwa Jezusowego, programowa budowla kontrreformacyjnej architektury sakralnej, stanowiąca pierwowzór szeregu kościołów jezuickich, powstających we wszystkich katolickich państwach ówczesnej Europy, również na terenie historycznej Rzeczypospolitej Obojga Narodów (św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu, Świętych Piotra i Pawła w Krakowie czy św. Kazimierza w Wilnie).

Fundacja kościoła w Nieświeżu

Jedną z najwybitniejszych realizacji wczesnobarokowej architektury jezuickiej na północ od Alp jest kościół pw. Bożego Ciała w Nieświeżu na terytorium współczesnej Białorusi. Został wzniesiony w latach 1587‒1593 (konsekrowany w 1601 r.), z fundacji Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” (1549‒1616), twórcy ordynacji nieświeskiej, polityka (na przełomie XVI i XVII w. przywódcy stronnictwa prohabsburskiego w Wielkim Księstwie Litewskim), podróżnika i pamiętnikarza (autora Peregrynacji abo pielgrzymowania do Ziemie Świętej). Autorem jednej z pierwszych, wybudowanych od podstaw, barokowych świątyń w monarchii polsko-litewskiej był jezuicki architekt zakonny, Włoch, Giovanni Maria Bernardoni (działający w Rzeczypospolitej w latach 1583‒1605).  

Fasada kościoła

Architektura kościoła farnego

Kościół w Nieświeżu wyróżnia się rozmachem i monumentalizmem architektury, z całą mocą głosi triumf i potęgę potrydenckiego katolicyzmu oraz splendor i chwałę książęcego fundatora – gorliwego katolika (i świeżej daty konwertyty z ewangelicyzmu reformowanego). Świątynia została zaprojektowana na planie krzyża łacińskiego (zgodnie z zaleceniem św. Karola Boromeusza, arcybiskupa Mediolanu, współtwórcy i gorliwego promotora uchwał soboru trydenckiego), jako trójnawowa, trójprzęsłowa bazylika z emporami (rozebranymi w trakcie przebudowy w pierwszej połowie XVIII w.) nad nawami bocznymi. Do półkoliście zamkniętego prezbiterium przylegają pomieszczenia zakrystii i skarbca. Na przecięciu nawy głównej i transeptu wznosi się imponująca kopuła na pendentywach i ośmiobocznym tamburze. Dwukondygnacyjna elewacja główna, zwieńczona trójkątnym szczytem, jest wyraźnie inspirowana rozwiązaniami fasady Il Gesù.

Wnętrze kościoła, kopuła

Spośród elementów wyposażenia kościoła pw. Bożego Ciała jednym z najważniejszych jest ołtarz Św. Krzyża znajdujący się w północno-wschodnim ramieniu transeptu (w pobliżu wejścia do krypt grobowych). Ten wybitny przykład plastyki manierystycznej został wykonany w 1583 r. na zamówienie Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła w Wenecji, skąd w 1586 r. trafił do Nieświeża. Ołtarz flankują pomniki nagrobne samego księcia (po prawej, w pozie oranta) oraz jego żony, Elżbiety z Wiśniowieckich (po lewej). W pobliżu umieszczone zostały również nagrobki synów „Sierotki”: Mikołaja i Krzysztofa Mikołaja. Niezwykle interesujący program sepulkralny świątyni został szczegółowo omówiony przez Tadeusza Bernatowicza w monografii poświęconej mecenatowi artystycznemu „Sierotki”.

Nagrobek ks. Radziwiłła Sierotki

Inwestycje w Nieświeżu wymagały ogromnych nakładów finansowych. Według ustaleń T. Bernatowicza, gotowe elementy kamienne wystroju kościoła pw. Bożego Ciała (jak również zamku Radziwiłłów) sprowadzano z ośrodków artystycznych we Włoszech głównie transportem wodnym: statkami morskimi do ujścia Niemna, następnie szkutami w górę rzeki aż do Świerżenia Nowego, oddalonego niespełna 30 km od Nieświeża. Koszty były kilkukrotnie niższe niż drogą lądową.

Świątynia jezuitów w Nieświeżu i jej funkcje

Od momentu swego powstania kościół pw. Bożego Ciała w Nieświeżu pełnił równolegle kilka funkcji: był świątynią zakonną (jezuicką), kościołem książęcym i zarazem farą stolicy radziwiłłowskiej ordynacji. Świątynia jest także nekropolią rodu Radziwiłłów – unikalną w skali europejskiej. Pod kościołem znajdują się sklepione krypty, w których na przestrzeni XVI‒XX stulecia pochowano ponad 100 przedstawicieli nieświeskiej linii Radziwiłłów. Prócz samego fundatora, w rodowym mauzoleum spoczywają m.in.: hetman wielki litewski Michał Kazimierz „Rybeńko”; wojewoda wileński, Karol Stanisław „Panie Kochanku”; adiutant Józefa Piłsudskiego, Stanisław Wilhelm, poległy podczas wojny polsko-bolszewickiej.

Wokół kościoła zachowały się historyczne budynki kolegium jezuickiego (współcześnie we władaniu cerkwi prawosławnej) i plebanii. Po kasacie zakonu jezuitów (1773 r.) funkcję proboszczów sprawowali księża diecezjalni. W okresie władzy komunistycznej pozostał jedyną czynną świątynią w diecezji pińskiej. Kościół pw. Bożego Ciała stanowi kluczowy element nadal czytelnej koncepcji manierystycznego miasta idealnego zrealizowanej w Nieświeżu – stolicy jednej z trzech radziwiłłowskich ordynacji (ustanowionych w 1586 r.) – przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła.

Trumna ks. Radziwiłła Sierotki

W 2005 r. założenie zamkowo-parkowe i kościół zostały wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Zamek w Nieświeżu, budynek pałacu

Prace konserwatorskie w kościele pojezuickim

Zagadnienia związane z rewaloryzacją kościoła pw. Bożego Ciała były wielokrotnie przedmiotem uzgodnień na forum Polsko-Białoruskiej Komisji Konsultacyjnej ds. Dziedzictwa Kulturalnego. Ich wynikiem była kompleksowa konserwacja nagrobka i tablicy epitafijnej Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” wykonana w latach 2000‒2001 przez zespół polskich konserwatorów pod kierunkiem dr. Janusza Smazy (prace zostały sfinansowane przez Fundację z Brzezia Lanckorońskich).W 2006 r., według projektu dr. Ryszarda Jurkiewicza, przeprowadzono osuszenie i hydroizolację fundamentów oraz krypt. Projekt Fundacji Zbiorów im. Ciechanowieckich został sfinansowany ze środków programu MKiDN „Dziedzictwo kulturowe”. W 2016 r. doszło do przypadkowego odkrycia unikalnej, oryginalnej dekoracji malarskiej na fasadzie i elewacjach świątyni. W 2017 r., pod kierunkiem Pawła Sadleja, zrealizowany został pierwszy etap wspólnego, polsko-białoruskiego projektu konserwacji i restauracji malowideł ściennych na elewacji północnej (beneficjentem dofinansowania ze środków z programu MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” była ponownie Fundacja Zbiorów im. Ciechanowieckich).

Michał Michalski