Grodno – kwatera wojskowa na cmentarzu farnym
O walkach Wojska Polskiego z Armią Czerwoną w 1919-1920 r. przypominają dzisiaj żołnierskie cmentarze rozsiane na Łotwie, Litwie, Białorusi i Ukrainie. Chociaż na pierwszy rzut oka są to podobne kwatery – z rzędami prostych, niedużych krzyży, wykonanych z betonu lub kamienia – to każde z tych miejsc ma swoją specyfikę. Kwatera wojskowa na cmentarzu farnym w Grodnie jest pięknym świadectwem ofiarności całego społeczeństwa w walce z bolszewikami – pochowani tu żołnierze pochodzili z wielu regionów Polski, reprezentowali różne grupy społeczne, pułki i tradycje wojskowe.
Kwatera wojskowa na cmentarzu farnym w Grodnie znajduje się w jego północno‑wschodniej części, przylegającej do ulicy Przedmiejskiej. Usytuowanie jej w tym miejscu nie było zapewne przypadkowe, ponieważ w bezpośrednim sąsiedztwie, na przedmieściu Pohulanka, jeszcze przed pierwszą wojną światową powstał duży kompleks koszar oraz wojskowych magazynów. Kwatera obejmuje około 150 niewielkich, prostych krzyży betonowych, wystawionych w okresie międzywojennym na polach grobowych, wydzielonych betonowymi obramieniami wkopanymi w ziemię.
Fot. Kwatera wojskowa polskich żołnierzy na cmentarzu farnym
Groby, jakkolwiek zbudowane z kruchych materiałów i przez dziesięciolecia nieremontowane, w większości szczęśliwe przetrwały okres sowiecki. Było to możliwe dzięki ofiarności grodzieńskich Polaków, a zwłaszcza nauczycielki Walerii Borewicz, która aż do swojej śmierci w 1991 r. regularnie opiekowała się cmentarzem i chroniła go przed dewastacją. Mimo to część krzyży została roztrzaskana bądź uszkodzona. Kilkanaście lat temu staraniem grodzieńskich Polaków kwatera przeszła prowizoryczny remont, a część uszkodzonych krzyży została częściowo zrekonstruowana. Niestety, na niektórych krzyżach zdarzają się źle zapisane nazwiska czy stopnie wojskowe, co prawdopodobnie jest wynikiem błędnego odczytania zatartych bądź uszkodzonych inskrypcji. Szereg nazwisk jest trudnych do zidentyfikowania i nie widnieje w najbardziej kompletnym wykazie ofiar wojny polsko‑bolszewickiej, opublikowanym w 1934 r. („Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918‑1920”).
Polegli pochowani na cmentarzu w Grodnie
Część krzyży wystawiona została na mogiłach nieznanych żołnierzy, o czym informuje stosowny napis. Można się domyślać, że są to głównie polegli zebrani z różnych pobojowisk w okolicach Grodna. Jako że w okresie wojny polsko‑bolszewickiej używanie znaków tożsamości (nieśmiertelników) należało do rzadkości, ustalenie tożsamości poległych nawet bezpośrednio po walkach było bardzo trudne. W kilku przypadkach krzyże zostały zniszczone w czasach sowieckich i na ich miejscu ustawione są krzyże wtórne, pozbawione inskrypcji.
Duża część pochowanych na tym cmentarzu zmarła w grodzieńskich szpitalach z powodu chorób lub ran i żołnierze ci zazwyczaj byli chowani pod własnym imieniem i nazwiskiem oraz z datą śmierci.
Fot. Groby polskich żołnierzy z różnych formacji wojskowych
Pochowani w kwaterze wojskowej na cmentarzu farnym żołnierze reprezentują różne oddziały Wojska Polskiego. Zwracają uwagę zwłaszcza przedstawiciele dwóch najliczniejszych grup.
Pierwsza to synowie tych stron – żołnierze pułków piechoty Dywizji Litewsko-Białoruskiej (najwięcej z pułków strzelców: Grodzieńskiego i Kowieńskiego), Tatarskiego Pułku Ułanów („Jazdy Tatarskiej”), 13 Pułku Ułanów Wileńskich oraz Grodzieńskiego Pułku Ułanów. W dużym stopniu byli to ochotnicy, którzy już na przełomie 1918/1919 r. utworzyli oddziały tzw. Samoobrony Litwy i Białorusi. Zwraca uwagę zwłaszcza liczna obecność ułanów z Jazdy Tatarskiej, w którym służyło wielu spolonizowanych Tatarów wywodzących się z pogranicza dzisiejszej Litwy i Białorusi.
Druga grupa pochowanych na cmentarzu farnym w Grodnie to szeregowi oddziałów tyłowych i wartowniczych, pochodzący z całej Polski, w dużym stopniu z Kielecczyzny lub Małopolski. W większości byli to żołnierze wzięci do wojska z poboru, którzy w trakcie pełnienia służby zmarli z powodu chorób.
