Dom Strzelca w Grodnie | Instytut Polonika

Budownictwo wojskowe międzywojennej Polski

Wojsko odgrywało wielką rolę w życiu społecznym II Rzeczypospolitej. Kult Marszałka Józefa Piłsudskiego i jego Legionów sprawiał, że polscy żołnierze cieszyli się dużym szacunkiem i poważaniem w społeczeństwie, władze zaś nie szczędziły środków na inwestycje wojskowe, traktując je jako gwarancję stabilności i potęgi odrodzonego kraju. W latach międzywojennych licznie powstawały więc zespoły koszarowe, szpitale i sanatoria wojskowe, kościoły garnizonowe, oficerskie domy wypoczynkowe, domy żołnierza i kasyna, a także siedziby organizacji paramilitarnych, jakich w ówczesnej Polsce nie brakowało. Obiekty te, ze względu na rangę i symboliczne znaczenie, mogły się często poszczycić wysoką klasą formy architektonicznej.

Plan Grodna z zaznaczoną lokalizacją Domu Strzelca, fot. domena publiczna

Dom Strzelca w Grodnie ‒ budowa

Do najciekawszych przykładów awangardowego modernizmu lat 30. XX w. należy Dom Strzelca przy ul. Orzeszkowej 30 w Grodnie (nazwa ulicy do dziś nie uległa zmianie), który powstał dla miejscowego oddziału Związku Strzeleckiego, który zrzeszał młodzież w wieku przedpoborowym, związany był z obozem Marszałka Józefa Piłsudskiego. Organizacja była ściśle powiązana z wojskiem, podlegała Ministerstwu Spraw Wojskowych, a jej struktura terytorialna odpowiadała wojskowo-administracyjnemu podziałowi państwa. Jeden z okręgów Związku powstał zatem w Grodnie, będącym siedzibą Dowództwa Okręgu Korpusu nr III.

Dom Strzelca w Grodnie w czasie budowy, fot. „Strzelec” 1935, nr 34, s. 4

Idea budowy gmachu pojawiła się na początku 1934 r. Wkrótce powstał komitet budowy, a w maju władze państwowe przydzieliły komitetowi parcelę pod budowę. Inicjatywa spotkała się jednak ze sprzeciwem ze strony rady miejskiej ze względu na znaczny koszt, szacowany na ok. 130 tysięcy złotych. Miasto miało partycypować w kosztach, zaciągając na budowę kredyt w wysokości 33 tysięcy złotych. Część radnych zgłosiła veto, oświadczając, że to zbyt duże obciążenie dla miasta, lepiej spożytkować środki na walkę z bezrobociem. Ostatecznie większość członków rady poparła ideę budowy obiektu, oceniając inicjatywę jako ważną ze względów patriotycznych i szkoleniowych.

Gen. Edward Rydz-Śmigły patronem Domu Strzelca w Grodnie

Na początku sierpnia 1935 r. odbyło się uroczyste poświęcenie budowanego obiektu, dokonanego przez kanclerza polowej kurii biskupiej, ks. płk. Jana Mauersbergera, wmurowano też akt erekcyjny, nadając inwestycji imię gen. Edwarda Rydza-Śmigłego.

Przebieg uroczystości zrelacjonowano szczegółowo na łamach tygodnika „Strzelec”. Wziął w niej udział sam patron, który wygłosił płomienne przemówienie, mówiąc m.in.: „Dom zbudowany tutaj jest wielkim wysiłkiem społeczeństwa, które drobne zamierzenia swoich sił ludzkich przenosi na wielkie rozpędowe koło historii. Tylko wtedy, gdy się przerzuca siły własne na rozpędowe koło historii, życie ludzkie warte jest przeżycia. Oddając gmach do użytku władz strzeleckiego okręgu, składam życzenia, by stał się on kuźnicą młodych charakterów i aby skupiał w sobie tych wszystkich, którzy chcą oddać na służbę Państwa i swoje zdrowe ciało i swego silnego ducha”.

Dom Strzelca nad Niemnem – architektura

Dom Strzelca w Grodnie ze względu na wysoką jakość formy objęty jest ochroną prawną, a umieszczona na nim tablica informuje, że autorem projektu był Mieczysław Szczuka. Byłby to fenomen, gdyż realizacje tego artysty nie są znane, a było to jedno z najważniejszych nazwisk w kręgu polskiej awangardy – zafascynowany radzieckim konstruktywizmem, głosił skrajny utylitaryzm, a sztukę rozumiał jako pracę produkcyjną. Należał do grona inicjatorów I Międzynarodowej Wystawy Architektury Nowoczesnej w Warszawie (1926), a rok później wziął udział w Wystawie Nowoczesnej Architektury w Moskwie. Zginął tragicznie w Tatrach podczas próby zdobycia Zamarłej Turni.

Dom Strzelca w Grodnie – fragment, 1935, fot. „Strzelec” 1935, nr 34, s. 4

W rzeczywistości jednak Szczuka nie miał nic wspólnego z projektem grodzieńskiego Domu Strzelca – projekt wykonał miejscowy architekt Stanisław Grochowski. Nie zmienia to jednak faktu, że mamy tu do czynienia ze znakomitym przykładem architektury awangardowej. To abstrakcyjna kompozycja kubicznych brył różnej wielkości, która jest wynikiem poszukiwania efektu estetycznego w czysto plastycznej grze kształtów i ich wzajemnych relacji. Niezwykle dynamiczną bryłę tego obiektu utworzyły przenikające się, białotynkowane prostopadłościany różnej wysokości i proporcji, skupione wokół dominanty – wysokiej, półokrągłej wieży, w której mieściła się klatka schodowa. Metalowe balustrady balkonów i tarasów, wyraźnie nawiązujące do form okrętowych, dopełniły funkcjonalistycznej całości.

Warto też zacytować słowa prezesa komitetu budowy, płk. Maksymiliana Milana-Kamskiego: „Dom [...] formą swoją zewnętrzną i urządzeniem wewnętrznem znamionuje polską kulturę i polską pracę tu na Kresach, i jest żywem przeciwieństwem tego, co nam zostawiły w spadku zaborcze rządy. Będzie nie tylko ozdobą miasta. Będzie przede wszystkiem kuźnią wielkiej pracy obywatelskiej i żołnierskiej i stąd promieniować będzie idea Wskrzesiciela i Pierwszego Wodza Niepodległej Polski. Będzie ten Dom ogniskiem okręgowych kursów Związku Strzeleckiego, zarówno dla instruktorów wyszkolenia wojskowego, jak i przysposobienia obywatelskiego do społecznej pracy, która na terenie III-go Okręgu Związku Strzeleckiego, tak wybitnie na wielu odcinkach się zaznacza. Dom ten z biegiem czasu skoncentruje inne, duchem Związkowi Strzeleckiemu bliskie organizacje, i dlatego też liczymy na dalsze wytrwałe poparcie realizacji jego budowy aż do końca”.

Dom Strzelca – obecnie

Inwestycja dobiegła końca w 1936 r. Znalazły się w niej nie tylko pomieszczenia przeznaczone dla Związku Strzeleckiego, lecz także Związku Legionistów, Polskiej Organizacji Wojskowej, Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej oraz innych organizacji. Pod budynkiem powstał też jedyny w Grodnie schron przeciwlotniczy i przeciwgazowy dla 500 osób.

Po zajęciu miasta przez wojska sowieckie polski Dom Strzelca stał się kasynem oficerskim Armii Czerwonej. W połowie lat 60. dobudowano salę widowiskową na 800 miejsc, a obecnie w budynku mieści się lokal rozrywkowy.

Michał Pszczółkowski