Historyczny klasztor franciszkanów w Narwiliszkach
Narwiliszki znane są m.in. z koncertów rockowych „Be2gether”, które odbywały się tuż przy granicy Litwy z Białorusią. Niedaleko za klasztorem o. franciszkanów ciągnie się też płot graniczny. Warto zatem poznać historię tego obiektu znajdującego się na dawnych ziemiach polskich.
Narwiliszki to wieś leżąca tuż przy obecnej granicy litewsko-białoruskiej. Teren ten to tzw. worek dziewieniski, czyli część Litwy otoczona niemal w całości przez terytorium Białorusi. W 1507 r. wieś należała do dworu w Surwiliszkach. W 1589 r. ówczesny właściciel, Jan Surwiła sprzedał osadę Wojciechowi Szorcowi herbu Mora, przedstawicielowi rodu pochodzącego z Prus Książęcych. Ośrodkiem folwarku w Narwiliszkach był dwór wzniesiony w XVI w., rozbudowany i wymurowany kosztem Wojciecha i jego słynnej z urody małżonki, Doroty z Zenowiczów.
Franciszkanie w Narwiliszkach
Wojciech Szorc zginął w 1608 r. w Inflantach w czasie wojny polsko-szwedzkiej. Wówczas jego żona sprowadziła z Wilna franciszkanów konwentualnych i w 1617 r. aktem fundacyjnym przekazała im folwark narwiliski i pobliską wieś Pieckuny (współcześnie na Białorusi), razem 27 włók gruntu (ok. 485 ha). W zbiorach Litewskiego Muzeum Narodowego w Wilnie (Lietuvos nacionalinis muziejus) znajduje się portret Doroty Szorcowej (olej na blasze) z okresu fundacji klasztoru. Poniżej wizerunku fundatorki z Matką Boską i św. Franciszkiem znajduje się wierszowana inskrypcja:
„Za przyczyną o Iezu Franciszka Świętego
Racz przyiąć co oddaię z ubostwa swojego
Kościoł, Klasztor ubogi, ktorym fundowała,
Abym duszy mey w niebie tam miesce zjednała
Bądź proszę Iezu oicem. Także Matka twoia|
Naświętsza Panna, będzie opiekunka moia.
Dorotha Zienowiczowna Woiciechowa Szorcowa,
Fundatorka Narwiliszek, Roku 1618 dnia 23 stycnia"
Dodatkowe zapisy na rzecz klasztoru zawierał testament fundatorki (z 1620 r.). Na siedzibę zakonników przeznaczony został istniejący murowany dwór Szorców. Była to budowla parterowa, o grubych murach, podpiwniczona, wzniesiona na planie prostokąta z dwiema dwukondygnacyjnymi basztami w narożach. Po koniec XVIII w. budynek klasztorny odrestaurował Kazimierz Kamiński.
Narwiliszki (u góry, w centrum) na przedwojennej mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego; widoczne: klasztor, kościół i cmentarz, źródło: mapywig.org
Jak podaje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (t. VI, 1885 r.): „Narwiliszki […] w dawnym pow.[iecie] oszmiańskim, w pięknym położeniu na wyniosłej górze. W 1617 r. Dorota z Zenowiczów Szorcowa wymurowała tu mały klasztor i kościół drewniany dla franciszkanów”, od 1689 r. ‒ parafialny. Kolejna, również drewniana świątynia stanęła w 1745 r.
W początkowym okresie w klasztorze w Narwiliszkach mieszkało ośmiu mnichów, lecz w kolejnych latach było ich dwóch (1797), trzech (1820), a w 1830 r. sześciu. W dokumentach z początku XIX w. zachowały się nazwiska niektórych zakonników. Byli to ojcowie: gwardian Petrus Braunn, poborca Dawid Niecikowski, kaznodzieje Protus Paszkiewicz i Adrianus Dzierżak. W klasztorze była też biblioteka licząca 224 książki (284 woluminów), w tym dwie pozycje z XVI w. i osiemnaście z wieku XVII.
Burzliwe losy klasztoru i kościoła franciszkanów w Narwiliszkach
Parafia narwiliska należała do dekanatu oszmiańskiego i w 1781 r. liczyła 779 wiernych. Na początku XIX w. do miejscowej szkoły parafialnej uczęszczało zazwyczaj po kilku uczniów.
W ramach represji po zdławieniu powstania listopadowego, klasztor został w 1832 r. zamknięty przez władze rosyjskie, kościół zaś rozebrany, a parafia zlikwidowana. Franciszkanie przeprowadzili się do Nowogródka. Budulec ze świątyni narwiliskiej został wykorzystany do wzniesienia cerkwi w pobliskich Holszanach. Budynek klasztorny natomiast w latach 1846‒1850 został przystosowany na pomieszczenia rosyjskiej jednostki artyleryjskiej. W pobliżu wzniesiono dwupiętrowe koszary.
Od 1904 r. klasztor i budynki koszarowe zajmowała trzyletnia prywatna szkoła rolnicza dla dziewcząt, działająca do 1915 r. W 1919 r. budynki dawnego klasztoru i koszar przejęli mieszkańcy, których staraniem w latach 1922‒1929 w Narwiliszkach wniesiony został nowy kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Matki Miłosierdzia.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego w historycznym klasztorze mieściła się plebania. W latach 1934‒1939 r. proboszczem parafii narwiliskiej był ks. Stefan Kiwiński, absolwent Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wcześniej posługiwał w Komajach, Hożej, Grodnie, Ejszyszkach, Kirjanowcach. W okresie wojny został kapelanem 2 Korpusu gen. Władysława Andersa. W czerwcu 1944 r., przed rozpoczęciem operacji „Ostra Brama”, w pobliskich Dziewieniszkach oraz okolicznych miejscowościach, swój sztab polowy zainstalował komendant Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej, ppłk Aleksander Krzyżanowski „Wilk”. W 1945 r. parafia została skasowana przez bolszewików.
Współczesne losy dawnego kompleksu franciszkanów w Narwiliszkach
Dzisiaj zabytkowy kompleks w Narwiliszkach tworzy budynek poklasztorny, kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Matki Miłosierdzia, wybudowany w stylu zakopiańskim według projektu arch. Władysława Obucha, w miejscu poprzedniego, rozebranego przez Rosjan oraz wieża bramna, spełniająca swego czasu również funkcję dzwonnicy.
Narwiliszki, wieża bramna, używana również jako dzwonnica, fot. T. Balbus
Po drugiej wojnie światowej budynek klasztoru przez wiele lat pozostawał nieużytkowany. Niestety, w latach 2005‒2008, ze zlekceważeniem wszelkich zasad konserwatorskich, został poddany drastycznej przebudowie z przeznaczeniem na obiekt hotelowy. W jej trakcie wieloboczne baszty narożne zostały wyokrąglone, w obu dłuższych elewacjach dodano pseudorenesansowe podcienia arkadowe, nad którymi znajduje się taras z ażurową, drewnianą balustradą. Prace archeologiczne prowadzone wokół klasztoru pozwoliły ustalić, że istniały tam również inne zabudowania.
Obecnie na polanie przed klasztorem odbywają się różnorakie wydarzenia kulturalne, a maleńkie Narwiliszki są najbardziej znaną miejscowością w gminie dziewieniskiej. Natomiast na miejscowym cmentarzu, jak na niemal każdym na historycznej Wileńszczyźnie, odnaleźć można zabytkowe polskie nagrobki.
Kilkadziesiąt metrów od historycznego klasztoru franciszkanów ciągnie się metalowe ogrodzenie z drutu żyletkowego, oddzielające zjednoczoną Europę od rządzonej przez A. Łukaszenkę Białorusi.
Tomasz Balbus
