Nagrobny pomnik rodu Sapiehów | Polonika

Dawna Bereza Kartuska to obecnie Bereza w obwodzie brzeskim na zachodzie Białorusi. Tutejszy miejski cmentarz usytuowany jest za południowym murem dawnego klasztoru kartuzów. Znajduje się tutaj obelisk wymurowany z palonej cegły. W jego ściany wkomponowane zostały głębokie wnęki o profilowanych obramieniach. Wśród licznych, chaotycznie rozlokowanych nagrobków, wyróżnia się zarówno wielkością, jak i oryginalną formą. Jest to wysoka piramida (3,69 m) o podstawie równoramiennego trójkąta (o boku 2,25 m). Pomimo niewątpliwie dziewiętnastowiecznej proweniencji nie figuruje on na liście zabytków kultury Republiki Białorusi.

Rodzinna nekropolia Sapiehów

Analiza archiwalnych dokumentów pozwoliła powiązać pomnik z książęcą rodziną Sapiehów, której przedstawiciele z linii czerejsko-różańskiej byli pochowani w jednej z krypt kartuskiego kościoła. Zespół kościelno-klasztorny w swym zasadniczym zrębie powstawał w latach 1648–1666 i został ufundowany przez podkanclerzego litewskiego Kazimierza Leona Sapiehę jako rodzinna nekropolia. Mimo kasacji klasztoru (1831) mocą carskiego ukazu, który oficjalnie był następstwem zaangażowania zakonników w powstanie listopadowe, kartuzja przetrwała kolejne trzy dekady. Gdy podczas wyburzania kościoła w 1869 r. trafiono na cynową trumnę ze szczątkami Kazimierza Leona Sapiehy, zdecydowano, że zarówno prochy podkanclerzego, jak i trumny z kościelnej krypty zostaną przeniesione na miejscowy cmentarz. W jego centralnej części przeprowadzono wspólny pochówek wszystkich sapieżyńskich zmarłych pierwotnie złożonych w kartuskim kościele i wystawiono murowany obelisk.

Obelisk na grobie Sapiehów – prace konserwatorskie

Przez wiele lat obiekt był narażony na niekorzystne działania czynników atmosferycznych. Murowana, pobielona struktura podlegała procesom destrukcji – powierzchnia tynków i cegieł wietrzała (mocno nadwerężony został jeden z narożników), korodowały metalowe elementy we wnękach. Fatalny stan budulca był zagrożeniem dla stabilności pomnika – częściowo zlasowana cegła osypywała się powierzchniowo, a wody opadowe, które dostawały się w spękania, powodowały niszczenie obiektu od wewnątrz, szczególnie podczas zamarzania. Fragmentarycznie zachowane tynki i resztki profili zaatakowały mikroorganizmy.

Obelisk Sapiehów na cmentarzu w Berezie, przed konserwacją, 2017, fot. A. Kazberuk

Konieczne prace remontowo-konserwatorskie przy obelisku zainicjowała Dorota Piramidowicz z Instytutu Sztuki PAN, a środki finansowe pozyskane zostały z Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. Prace (2018) prowadził polski konserwator dzieł sztuki, Andrzej Kazberuk wraz z dwoma mieszkańcami Berezy – dziennikarzem Mikołą Sinkiewiczem i nauczycielem Wasilijem Nowikiem. Ich celem było zabezpieczenie obiektu i zrekonstruowanie ubytków oraz zamontowanie płyt inskrypcyjnych. Do prac rekonstrukcyjnych wykorzystano cegły pochodzące z ruin dawnej kartuzji. Było to w pełni uzasadnione, ponieważ pomnik został wystawiony właśnie z materiałów pozyskanych podczas rozbiórki klasztoru i kościoła. Obelisk został wzmocniony, wykonano niezbędne uzupełnienia jego ścian, tynków i profili wnęk. W zwieńczeniu posadowiono krzyż z metalowego płaskownika, wsparty na odkutej z piaskowca kuli. W cztery wnęki o różnym kształcie wstawiono zaprojektowane współcześnie tablice wykonane z ciemnego granitu szwedzkiego. Znalazła się na nich tarcza herbowa z sapieżyńskim Lisem, data 1869 oraz inskrypcje: „Prochom przedstawicieli rodu Sapiehów przeniesionym tu z krypty kościoła kartuzów w Berezie w 1869 roku” (w języku białoruskim i polskim) oraz łacińska sentencja „Requiescant in pace”. Na jednej ze ścian obelisku zostały zamocowane kolejne dwie tablice z listą nazwisk pochowanych tu Sapiehów, odtworzoną na podstawie przekazów archiwalnych i literatury związanej z historią rodu (po białorusku i po polsku).

Obelisk Sapiehów na cmentarzu w Berezie, po konserwacji, 2019, fot. M. Sinkiewicz

Odnowiony pomnik, który przestał być ceglaną ruiną, zaistniał ponownie w świadomości mieszkańców Berezy jako miejsce pamięci po zmarłych i pochowanych tu książętach.

Upamiętnieni Sapiehowie

Kazimierz Leon Sapieha (1609–1656) – podkanclerzy litewski, fundator kartuzji w Berezie, 
Paweł Jan Sapieha (1610–1665) – wojewoda wileński, hetman wielki litewski,
Anna z Kopciów Sapieżyna (1627–1707) – wojewodzina wileńska, żona Pawła Jana, 
Kazimierz Jan Sapieha (ok. 1642–1720) – wojewoda wileński, hetman wielki litewski, 
Leon Bazyli Sapieha (1652 lub 1656–1686) – generał artylerii litewskiej, 
Franciszek Stefan Sapieha (?–1686) – koniuszy litewski, 
Zofia Sapieżanka (?–1694) – córka Franciszka Stefana, koniuszego litewskiego,
Maria de Béthune Sapieżyna (1677–1721) – marszałkowa wielka litewska, żona Aleksandra Pawła, 
Jerzy Stanisław Sapieha (1667–1732) – wojewoda mścisławski, 
Krystyna Sapieżanka (?–1733) – córka Jerzego Felicjana, wojewody mścisławskiego, 
Kazimierz Józef Sapieha (?–1749) – starosta olkienicki i jałowski, 
Michał Antoni Sapieha (1711–1760) – podkanclerzy litewski, 
Tekla z Radziwiłłów Sapieżyna (1703–1747) – podkanclerzyna litewska, żona Michała Antoniego, 
Aleksander Michał Sapieha (1730–1793) – wojewoda połocki, kanclerz wielki litewski, 
Michał Ksawery Sapieha (1735–1766) – krajczy litewski, 
Magdalena Agnieszka z Lubomirskich Sapieżyna (1739–1780) – kanclerzyna litewska, żona Aleksandra Michała, 
Franciszek Sapieha (1772–1829) – generał artylerii litewskiej.

Dorota Piramidowicz