Urząd pocztowo-telegraficzny w Lidzie
Na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej charakterystycznymi budynkami były urzędy pocztowo-telegraficzne. Budynek poczty w Lidzie na Białorusi do dzisiaj jest jednym z przykładów tzw. pocztowego funkcjonalizmu. Jego projektantką była Wanda Boerner-Przewłocka.
Budynki pocztowe lat międzywojennych
W latach międzywojennych podstawową jednostką sieci pocztowej były urzędy pocztowo-telegraficzne, które obsługiwały klientów nadających przesyłki oraz korzystających z telegrafu lub telefonu. Szczególnie dużo takich obiektów powstało w latach trzydziestych XX w., także na terenach województw wschodnich Rzeczypospolitej. Do 1937 r. wybudowano dwa budynki poczty w Wilnie, a poza tym w Łucku, Równem, Pińsku i Stanisławowie, rozpoczęto budowę placówki w Baranowiczach, nowe budynki planowano m.in. w Grodnie, Druskienikach, Szczuczynie, Horodzieju (k. Nieświeża), Klecku, Mołodecznie i Włodzimierzu Wołyńskim.
Charakterystyczne obiekty kubiczne, biało tynkowane bryły z płaskimi dachami i cofniętymi parterami są podręcznikowymi przykładami architektury modernistycznej, projektowanej według wskazań Le Corbusiera. Do przykładów tego „pocztowego funkcjonalizmu” w architekturze kresowej należy także budynek Urzędu Pocztowo-Telegraficznego w Lidzie.
Fot. Urząd Pocztowo-Telegraficzny w Lidzie – widok ogólny, tygodnik „Bluszcz” 1938 r.
Wanda Boerner-Przewłocka – polska architektka i projektantka
Dzisiejsi mieszkańcy Lidy twierdzą, jakoby projekt poczty był dziełem architektów angielskich. Ta dość rozpowszechniona „legenda miejska” nie znajduje jednak potwierdzenia w źródłach archiwalnych. Budynek został zaprojektowany w 1936 r. przez Wandę Boerner-Przewłocką, warszawską architektkę (absolwentkę Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej z 1929 r.). Przewłocka projektowała także m.in. budynek Urzędu Pocztowo-Telegraficznego w Iwoniczu oraz osiedle mieszkaniowe dla pracowników poczt i telegrafów w Warszawie – tzw. Osiedle Łączności, później nazwane Boernerowem. Zlecenia na projekty pocztowe otrzymywała zapewne dzięki odpowiednim kontaktom – jej stryj, Ignacy Boerner, w latach 1929–1933 pełnił kilkukrotnie funkcję ministra poczt i telegrafów.
Wanda Boerner-Przewłocka była zasłużonym w latach drugiej wojny światowej kapitanem Armii Krajowej (ps. „Grażyna”) i uczestniczyła w Powstaniu Warszawskim. Została odznaczona Krzyżem Walecznych (dwukrotnie) i Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, lata powojenne spędziła na obczyźnie. Zmarła w Londynie w 1971 r. (być może to stąd lidzka legenda o projektantach angielskich).
Budowa budynku pocztowego w Lidzie
Pod budowę poczty przeznaczono w ówczesnym mieście powiatowym w województwie nowogródzkim działkę przy ulicy Mickiewicza (do dziś noszącej tę samą nazwę), nieopodal nowych gmachów gimnazjum i szkoły powszechnej. Prace budowlane rozpoczęto w 1936 r. W październiku kolejnego roku budynek znajdował się w stanie surowym, w 1938 r. został zaś oddany do użytku. Koszt budowy poczty przekroczył pół miliona ówczesnych złotych.
Inwestycja stała się okazją do zastosowania na wschodnich rubieżach kraju nowinek technicznych. Zamiast nadziemnych kabli telefonicznych na słupach posłużono się nową wówczas techniką przewodów podziemnych (w trakcie prac związanych z układaniem przewodów odkryto przy okazji pozostałości prawosławnego cmentarza z XVIII w.). W kwietniu 1938 r. zakupiono pięć samochodów pocztowych, dzięki temu ograniczono wykorzystanie ówczesnego taboru konnego do rejonów niedostępnych dla samochodu. Wraz z budową poczty zmodernizowano także ulicę Mickiewicza: jako pierwszą w Lidzie pokryto asfaltem.
Architektura budynku poczty w Lidzie
Pod względem architektonicznym gmach poczty jest układem białych, kubicznych brył z elementami typowymi dla stylu corbusierowskiego, m.in. lekko cofnięto strefę parteru, eksponując słupy konstrukcyjne, i podkreślono za pomocą ciemniejszej okładziny.
Fot. Urząd Pocztowo-Telegraficzny w Lidzie – rzut przyziemia, 1936, Archiwum Akt Nowych
Budynek został też celowo zaplanowany w zakresie jego funkcji. W szeroko założonej strefie przyziemia znajdowała się sala listowo-kasowa, zaprojektowana jako funkcjonalny rdzeń całości, z boczną salą telegraficzno-telefoniczną i depesz (osobne wejścia ze wspólnego westybulu). Wokół sali listowo-kasowej rozmieszczono pomieszczenia służby wewnętrznej: ekspedycję z magazynem i pokojem listonoszy, pomieszczenia związane z transakcjami pieniężnymi (kasa ze skarbcem i pokojem listonoszy pieniężnych) oraz gabinet naczelnika z sekretariatem. Dla pracowników urzędu (w tym pracowników obsługi klientów) przewidziano dwa osobne wejścia z boku i z tyłu budynku, z korytarzem obiegającym salę listowo-kasową. Umożliwiło to nie tylko zajmowanie stanowisk pracy bez potrzeby korzystania z głównego wejścia dla klientów, lecz także pozwalało naczelnikowi poczty na swobodny dostęp do wszystkich działów. Na wyższych kondygnacjach budynku zaplanowano pomieszczenia biurowe, aparaty telegraficzne i centralę telefoniczną, a w bocznym skrzydle – mieszkania.
Po uruchomieniu nowej poczty władze pocztowe dokonały aktualizacji systemu dostarczania korespondencji. Miasto zostało podzielone na dziesięć rejonów, a przesyłki na terenie Lidy dostarczano dwa razy dziennie. Czas dostarczenia poczty został zsynchronizowany z przyjazdem pociągów relacji Warszawa–Wilno, dzięki temu mieszkańcy Lidy mogli czytać warszawską prasę już o godzinie dziewiątej rano.
Obecnie Lida to drugie pod względem wielkości miasto Wileńszczyzny. Budynek poczty znajduje się jednak w dobrym stanie, nie uległ poważniejszym przekształceniom w zakresie układu wnętrz i nadal pełni funkcję pocztową. W czasach sowieckich w sali operacyjnej zamontowano dekoracyjną mozaikę w konwencji „socmodernistycznej”.
Michał Pszczółkowski
