Gmach Kasy Chorych w Brześciu nad Bugiem | Polonika

Kasy Chorych i ich siedziby w II Rzeczypospolitej

Wśród różnych typów architektury użyteczności publicznej II Rzeczypospolitej dość licznie reprezentowane są budynki Kas Chorych.

Po odzyskaniu niepodległości podjęto projekt utworzenia instytucji ubezpieczeniowej, zapewniającej pomoc lekarską na wypadek choroby oraz zasiłek w razie niezdolności do pracy. 11 stycznia 1919 r. wprowadzono obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego, obejmujący wszystkie osoby zatrudnione. Następnie przystąpiono do organizacji powiatowych Kas Chorych. Akcję tę zakończono w 1927 r.

Ubezpieczenie zdrowotne polegało na obowiązkowej przynależności do Kasy Chorych działającej na terenie zamieszkiwanym przez pracownika. Kasy zapewniały opiekę zdrowotną, podpisując ze szpitalami i lekarzami umowy na leczenie swoich członków, często jednak tworzyły i prowadziły własne placówki medyczne o charakterze przychodni czy nawet szpitali. Znaczenie tej instytucji było ogromne, udostępniono bowiem wykwalifikowaną pomoc lekarską społeczeństwu, które dotychczas w dużej części korzystało z pomocy znachorów, babek położnych i felczerów.

W latach międzywojennych wybudowano co najmniej kilkanaście nowych gmachów dla Kas Chorych. Do dziś w wielu z nich mieszczą się przychodnie lekarskie lub szpitale. W latach dwudziestych XX w. dominowała w tym zakresie architektura surowa i monumentalna, w konwencji akademickiego lub zmodernizowanego klasycyzmu, dlatego budynki te określano często mianem „pałaców zdrowia”.

Gmach brzeski Kasy Chorych i jego twórca

Na tle tych obiektów wyjątkowy pod względem architektonicznym jest budynek Kasy Chorych w Brześciu nad Bugiem, uznawany za dzieło jednego z czołowych przedstawicieli polskiej awangardy w architekturze – Szymona Syrkusa (1893–1964). Na początku lat dwudziestych XX w. przebywał on m.in. w głównych ośrodkach europejskiej awangardy – Weimarze, Berlinie i Paryżu, gdzie miał okazję zapoznać się z nowoczesnymi, modernistycznymi ideami Bauhausu i grupy De Stijl. W 1929 r. wraz z innymi postępowymi projektantami – Barbarą i Stanisławem Brukalskimi, Bohdanem Lachertem, Józefem Szanajcą oraz Heleną Niemirowską, swoją późniejszą żoną – założył grupę Praesens, która dwa lata później utworzyła polską sekcję Międzynarodowego Kongresu Architektury Nowoczesnej (CIAM). W twórczości projektowej Syrkus koncentrował się na architekturze mieszkaniowej, zwłaszcza osiedlach dla Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Projektując te budynki, całkowicie odrzucał inspiracje historyczne na rzecz nowych form w duchu Le Corbusiera, Waltera Gropiusa i Ludwiga Miesa van der Rohe.

Brzeska Kasa Chorych, wzniesiona przy reprezentacyjnej wówczas ul. Unii Lubelskiej (obecnie Lenina), to jeden z niewielu obiektów użyteczności publicznej, zaprojektowanych przez Syrkusa (wraz z żoną stworzył jeszcze projekty siedzib Kas Chorych w Kutnie, Drohobyczu i Częstochowie, nie doczekały się one jednak realizacji).

Kompozycja budynku, to asymetryczny układ kubicznych brył różnych wielkości i proporcji, pozbawionych detalu i wszelkiej stylizacji. Architekt uwzględnił większość z tzw. zasad architektury nowoczesnej Le Corbusiera – płaski dach, wolny plan i elewacje, a także zasadę okien pasmowych. Zastąpił je jednak naśladownictwem układu horyzontalnego – zastosował ciemniejszy materiał w partiach międzyokiennych.

Dominantę kompozycyjną całości stanowi bryła wertykalna (wieżowa). Jej dominujący charakter podkreśla mocna forma architektoniczna – architekt wprowadził tu odmienny kolorystycznie materiał. Przede wszystkim jednak przeszklił tę część budynku na całej wysokości i wyeksponował znajdującą się tutaj klatkę schodową. Zaokrąglone, przeszklone piony komunikacyjne zdradzają pokrewieństwo z realizacjami niemieckiego architekta Ericha Mendelsohna, w szczególności z domem towarowym Petersdorff (współcześnie DH Kameleon) we Wrocławiu.

Syrkus posłużył się podobnym rozwiązaniem w pawilonie firmy Herse na Poznańską Wystawę Krajową w Poznaniu: zaokrąglone przeszklenia parteru i piętra zaprojektował tam jako motyw stylistyki okrętowej. Połączył je z tarasem wygrodzonym metalową barierką niczym relingiem, nad którym znajdowały się mocowania lin, podtrzymujących trzon budynku.

Gmach Kasy Chorych w Brześciu obecnie

Budynek brzeskiej Kasy Chorych do dziś pełni zbliżoną funkcję – mieści się tam Brzeski Szpital Miejski, ale powojenna rozbudowa (przedłużenie przedniego korpusu oraz nadbudowa bocznego skrzydła) przyczyniła się do zniekształcenia pierwotnych proporcji. To także doskonała ilustracja tego, jak delikatną materią jest architektura modernistyczna.

Pozornie niewielkie zmiany zupełnie zmieniły kompozycję trzech brył różnej wielkości: jedna została wyrównana z drugą, w rezultacie układ uległ zubożeniu. Z kolei przedłużenie jednego ze skrzydeł spowodowało, że typowe dla modernizmu drzwi umieszczone w narożniku znalazły się w osi elewacji. Stworzył się w ten sposób układ klasyczny, nietypowy dla architektury nowoczesnej.

Wartość architektoniczna uległa też obniżeniu wskutek pomalowania na kolor ceglasty klinkierowej okładziny. Celem było odświeżenie elewacji, w rezultacie jednak autentyczna barwa klinkieru została zastąpiona tępym efektem farby.

Michał Pszczółkowski