Dawny dom rodziny Rylskich w Baku
Stolica Azerbejdżanu Baku to miasto, którego rozwój oparł się na przemyśle wydobywczym ropy naftowej. Na przełomie XIX i XX w. Baku z małej osady przekształciło się w ważny ośrodek przemysłowy. Co ciekawe, niemały udział w tym procesie mieli także Polacy. Znany jest ich wkład w architekturę miasta, ale warto też wspomnieć o ich roli w rozwoju tamtejszej gospodarki. Pamiątką po aktywnościach Polaków na Kaukazie jest kamienica rodziny Rylskich – obiekt zaprojektowany przez architekta Józefa Płoszko dla bakijskich potentatów naftowych.
Przykład bakijskiej secesji
Czterokondygnacyjna kamienica zlokalizowana przy ul. Mammadaliyeva obecnie jest siedzibą Azerbejdżańskiego Centralnego Związku Spółdzielców. Jej okazała 11‑osiowa fasada przykuwa uwagę orientalizującą dekoracją obramień okiennych i drzwiowych. Otwory okienne drugiej kondygnacji o zamknięciu w formie łuku podkowiastego i trzeciej w formie łuku ostrego są elementem charakterystycznym dla sztuki islamu. Całości dopełnia zwieńczenie w postaci wydatnego gzymsu oraz centralnie umieszczony wykusz obejmujący drugą i trzecią kondygnację. Elewacja frontowa kamienicy rodziny Rylskich stanowi przykład modnej w Baku na początku XX w. secesji okraszonej wpływami rodzimej tradycji architektonicznej. W tej stylistyce doskonale poruszał się autor projektu Józef Płoszko, którego wszechstronne realizacje do dziś stanowią ważny element krajobrazu architektonicznego Baku.
Powstanie kamienicy rodziny Rylskich datowane jest na 1912 r. Na przestrzeni lat pełniła ona jeszcze jedną ważną funkcję – w 1919 r. ulokowano tam pierwsze polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne w Azerbejdżanie, którym kierował m.in. Stefan Rylski.
Naftowy majątek rodziny Rylskich
Za początek rozwoju naftowej potęgi rodziny Rylskich odpowiedzialny był senior rodu Hipolit. Do Baku przybył z zesłania syberyjskiego, gdzie trafił po powstaniu styczniowym. Na miejscu zaczynał od pracy jako dróżnik kolejowy, by potem zainwestować w przemysł wydobycia ropy naftowej.
Działalność przemysłowa przyniosła rodzinie spory kapitał, nie zagwarantowała jednak szczęśliwego końca Hipolitowi Rylskiemu. Oskarżony o przywłaszczenie ropy naftowej z sąsiednich naftociągów 19 czerwca 1899 r. trafił do więzienia, gdzie w tym samym roku popełnił samobójstwo. W chwili śmierci jego majątek szacowany był na 10 mln rubli.
Rodzinny interes przejął jeden z synów Hipolita – Stefan. Odziedziczony majątek postanowił zainwestować w ojczyźnie. Wraz z rodzeństwem – Onufrym, Leonem i Marią ‒ nabył grunt przy ul. Firlejowskiej w Lublinie, na którym założył fabrykę eternitu. Wybudowane w 1912 r. obiekty przemysłowe wraz z wieżą ciśnień zaprojektował architekt Jan Koszczyc‑Witkiewicz. Wcześniej Stefan Rylski podejmował próby uruchomienia podobnego zakładu na Kaukazie. Zakupił nawet patent i licencję na produkcję eternitu ważne na terenie całego Imperium Rosyjskiego, jednak tam ta inwestycja nie przyniosła spodziewanych efektów.
Stefan Rylski pełnił ważną rolę w życiu polskiej społeczności w Baku. W 1903 r. został przewodniczącym nowopowstałego Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności i Katolickiej Wspólnoty Polskiej, którego siedziba mieściła się w należącej do niego kamienicy. Zaangażował się także w budowę kościoła katolickiego. W 1908 r. ofiarował 100 tys. rubli na rzecz parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Obiekt powstawał pod kierownictwem Józefa Płoszko, został ukończony w 1914 r. Niestety nie dotrwał do naszych czasów ‒ został zburzony w latach 30. XX w. Nieopodal miejsca, w którym istniał w 2006 r., wybudowano nową świątynię katolicką.
Józef Płoszko w Baku
Józef Płoszko (1867‒1931) kształcił się w Akademii Sztuk Pięknych i w Instytucie Inżynierów Cywilnych w Petersburgu, po ukończeniu którego przez dwa lata pracował w Kijowie. Do stolicy Azerbejdżanu przybył za namową już od dawna pracującego tam Józefa Gosławskiego. W Baku początkowo znalazł zatrudnienie w wydziale budowlanym zarządu miejskiego jako architekt dzielnicowy. Sprzyjające warunki intensywnego rozwoju architektonicznego azerbejdżańskiej stolicy połączone z pracowitością Płoszki pozwoliły mu szybko wybić się w tamtejszym środowisku. W latach 1907‒1910 pełnił funkcję naczelnego architekta miasta. Po Józefie Gosławskim i Kazimierzu Skórewiczu był trzecim Polakiem piastującym to stanowisko. Dlatego też w chwili powstania projektu kamienicy dla rodziny Rylskich Płoszko miał już ugruntowaną pozycję w środowisku bakijskich architektów.
Płoszko był bodaj najbardziej wszechstronnym polskim architektem pracującym w Baku. Spod jego ręki wyszły projekty budynków użyteczności publicznej (Teatr kukiełkowy w Baku, hotel Nowa Europa), pałaców (Pałac Ismailija w Baku), kamienic, kościołów i meczetu (Meczet Muchtarowa we Władykaukazie). Pracował dla największych azerbejdżańskich magnatów naftowych Martuzy Muchtarowa i Agi-Musy Nagijewa. W 1925 r. wyjechał do Warszawy, a następnie do Francji. Zmarł w 1931 r.
